Edukacja zdrowotna
Po 10 latach od ukazania się podręcznika „Edukacja zdrowotna” Barbary Woynarowskiej, oddajemy w Państwa ręce nową publikację – tym razem przygotowaną przez zespół specjalistów pracujących pod kierunkiem Autorki pierwszego wydania.
„Edukacja zdrowotna. Podstawy teoretyczne, metodyka, praktyka” to kompendium wiedzy dotyczące kształtowania kompetencji umożliwiających ludziom dbanie o zdrowie własne i społeczności, w której żyją. W pierwszej części podręcznika omówiono teoretyczne podstawy edukacji zdrowotnej, nakreślono jej etyczne aspekty, opisano role i kompetencje osób prowadzących edukację zdrowotną oraz przedstawiono metodykę jej prowadzenia. Druga – praktyczna część – dotyczy wybranych obszarów tematycznych w edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży. W tej sekcji, wzbogaconej o gotowe scenariusze zajęć, poruszono zagadnienia związane z edukacją w zakresie:
- dbałości o ciało
- zdrowia psychicznego
- żywienia
- aktywności fizycznej
- bezpieczeństwa
- zdrowia seksualnego
- zapobiegania zachowaniom ryzykownym
- bycia aktywnym pacjentem.
Osobne rozdziały poświęcono edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi oraz niepełnosprawnością intelektualną.
Przedmowa 11
CZĘŚĆ I.
PODSTAWY TEORETYCZNE I METODYCZNE EDUKACJI ZDROWOTNEJ
Rozdział 1. Zdrowie – podstawowe pojęcie w edukacji zdrowotnej 15
1.1. Definiowanie zdrowia i choroby – Barbara Woynarowska 16
1.1.1. Profesjonalne i potoczne definiowanie zdrowia 16
1.1.2. Zdrowie jako kategoria pozytywna 19
1.1.3. Definiowanie choroby 20
1.2. Modele zdrowia – Barbara Woynarowska 21
1.2.1. Biomedyczny model zdrowia 21
1.2.2. Holistyczne podejście do zdrowia 22
1.2.3. Model salutogenezy 25
1.3. Zdrowie jako wartość i zasób dla jednostki oraz zasób dla społeczeństwa – Barbara Woynarowska 27
1.3.1. Zdrowie jako wartość 27
1.3.2. Zdrowie jako zasób dla jednostki i społeczeństwa, prawo do zdrowia 29
1.4. Zdrowie publiczne i zdrowie globalne – Joanna Mazur 29
1.4.1. Zdrowie publiczne a medycyna kliniczna 30
1.4.2. Zakres działań zdrowia publicznego 30
1.4.3. Zdrowie globalne 32
1.5. Mierniki zdrowia – Joanna Mazur 33
1.5.1. Źródła danych i typy mierników zdrowia 34
1.5.2. Obszary tematyczne w systemach mierników zdrowia 35
1.6. Jakość życia związana ze zdrowiem i metody jej pomiaru – Joanna Mazur 37
1.6.1. Podstawowe definicje, modele i metody pomiaru jakości życia związanej ze zdrowiem 37
1.6.2. Specyfika badania jakości życia związana ze zdrowiem u dzieci i młodzieży 39
Rozdział 2. Czynniki warunkujące zdrowie 43
2.1. Modele czynników warunkujących zdrowie – Barbara Woynarowska 43
2.1.1. Koncepcja pól zdrowia 43
2.1.2. Mandala zdrowia 45
2.1.3. Tęcza polityki – społeczny model czynników warunkujących zdrowie 45
2.2. Psychologiczne zasoby sprzyjające zdrowiu – Nina Ogińska-Bulik 46
2.2.1. Poczucie własnej wartości 47
2.2.2. Poczucie własnej skuteczności 48
2.2.3. Optymizm 51
2.2.4. Poczucie koherencji 53
2.2.5. Umiejscowienie kontroli zdrowia 54
2.2.6. Prężność psychiczna 56
2.3. Styl życia i zachowania zdrowotne – Barbara Woynarowska 57
2.3.1. Prozdrowotne style życia 58
2.3.2. Zachowania związane ze zdrowiem 59
2.3.3. Charakterystyka wybranych zachowań prozdrowotnych i zachowań ryzykownych u ludzi dorosłych 60
2.4. Wsparcie społeczne a zdrowie – Agnieszka Małkowska-Szkutnik 69
2.4.1. Definicje, rodzaje, źródła i wybrane techniki pomiaru wsparcia społecznego 69
2.4.2. Kapitał społeczny a zdrowie 70
2.5. Czynniki społeczno-ekologiczne warunkujące zdrowie i dobre przystosowanie – Krzysztof Ostaszewski 71
2.5.1. Koncepcja resilience – podejście społeczno-ekologiczne 72
2.5.2. Czynniki i mechanizmy powiązane z resilience 75
2.6. Czynniki społeczno-ekonomiczne warunkujące zdrowie, nierówności społeczne i nierówności w zdrowiu – Joanna Mazur 78
2.7. Opieka zdrowotna – Barbara Woynarowska 82
Rozdział 3. Dbałość ludzi o zdrowie – Barbara Woynarowska 85
3.1. Niektóre uwarunkowania dbałości o zdrowie 86
3.1.1. Odpowiedzialność za zdrowie 86
3.1.2. Świadomość zdrowotna a dbałość o zdrowie 88
3.2. Bierność wobec zdrowia i opór zdrowotny 88
3.3. Healthism – nadmierna koncentracja na zdrowiu 90
Rozdział 4. Terminologia, cele i koncepcje współczesnej edukacji zdrowotnej – Barbara Woynarowska 93
4.1. Nazwy i definicje edukacji zdrowotnej 93
4.1.1. Nazwy i ich ewolucja 93
4.1.2. Definicje edukacji zdrowotnej 95
4.2. Cele i oczekiwane efekty edukacji zdrowotnej 96
4.3. Modele i koncepcje edukacji zdrowotnej 97
4.3.1. Wybrane modele edukacji zdrowotnej 97
4.3.2. Edukacja zdrowotna ukierunkowana na rozwijanie umiejętności życiowych 100
4.3.3. Edukacja zdrowotna ukierunkowana na zwiększanie alfabetyzmu zdrowotnego 100
4.3.4. Edukacja zdrowotna w perspektywie salutogenetycznej 103
4.3.5. Demokratyczna/środowiskowa edukacja zdrowotna 103
Rozdział 5. Edukacja zdrowotna w terapii, profilaktyce chorób i innych problemów zdrowotnych oraz w promocji zdrowia 107
5.1. Edukacja zdrowotna w terapii chorób – Mirosława Cylkowska-Nowak 108
5.1.1. Edukacja terapeutyczna, edukacja pacjenta 108
5.1.2. Praca edukacyjna z rodziną lub opiekunami pozarodzinnymi osoby chorej 112
5.2. Edukacja zdrowotna w profilaktyce chorób i zachowań ryzykownych dla zdrowia– Krzysztof Ostaszewski 112
5.2.1. Miejsce profilaktyki w działaniach na rzecz zdrowia 113
5.2.2. Typologie poziomów profilaktyki i ich miejsce w edukacji zdrowotnej 116
5.3. Edukacja zdrowotna jako kluczowy komponent promocji zdrowia – Barbara Woynarowska 119
5.3.1. Geneza i definicje promocji zdrowia 120
5.3.2. Strategia i podejścia w promocji zdrowia 122
5.3.3. Modele promocji zdrowia 124
Rozdział 6. Teorie i modele wykorzystywane w edukacji zdrowotnej – Barbara Woynarowska 129
6.1. Teorie/modele zmiany zachowań 130
6.2. Modele planowania programów promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej 136
Rozdział 7. Etyczne aspekty edukacji zdrowotnej – Barbara Woynarowska 139
Rozdział 8. Rola i kompetencje osób prowadzących edukację zdrowotną – Barbara Woynarowska, Magdalena Woynarowska-Sołdan 145
Rozdział 9. Metodyka edukacji zdrowotnej 155
9.1. Planowanie, i ewaluacja i ocena jakości programu edukacji zdrowotnej – Barbara Woynarowska 155
9.1.1. Etapy planowania programu edukacji zdrowotnej 155
9.1.2. Ewaluacja programu edukacji zdrowotnej 160
9.1.3. Planowanie poszczególnych zajęć 163
9.1.4. Ocena jakości programu edukacji zdrowotnej 164
9.2. Planowanie i przebieg procesu uczenia się pacjentów – Mirosława Cylkowska-Nowak 167
9.3. Komunikowanie w procesie edukacji zdrowotnej – Mirosława Cylkowska-Nowak 171
9.3.1. Komunikat i jego zawartość informacyjna 171
9.3.2. Argumentacja na rzecz zdrowia i dyskutowanie kwestii trudnych 174
9.3.3. Perswazja w konstruowaniu przekonań zdrowotnych 176
9.3.4. Subkody komunikacji pozawerbalnej 178
9.3.5. Skuteczność komunikacji a aspekty etyczne 178
9.4. Metody kształcenia w edukacji zdrowotnej – Magdalena Woynarowska-Sołdan 179
9.4.1. Metoda kształcenia: ustalenia definicyjne 179
9.4.2. Rodzaje metod kształcenia i kryteria ich doboru 179
9.4.3. Aktywizujące metody i techniki kształcenia 181
9.4.4. Charakterystyka wybranych metod i technik aktywizujących 183
9.4.5. Metody podające w edukacji zdrowotnej 191
9.5. Organizacja, warunki fizyczne i klimat psychospołeczny zajęć edukacji zdrowotnej – Magdalena Woynarowska-Sołdan 193
9.5.1. Zajęcia w grupie 193
9.5.2. Edukacja pojedynczych osób 196
Rozdział 10. Technologie informacyjne w edukacji zdrowotnej – Mirosława Cylkowska-Nowak, Ewelina Wierzejska 199
10.1. Technologia informacyjna – zasoby i możliwości potencjalnie przydatne w edukacji zdrowotnej 200
10.2. Edukacja zdrowotna, technologie informacyjne i nowe media a zmiana pokoleniowa 201
10.3. Zastosowanie technologii informacyjnych w sferze opieki zdrowotnej 202
10.4. Internet jako przestrzeń zastosowań edukacyjnych na rzecz zdrowia 204
10.5. Przykłady praktyk edukacji zdrowotnej z zastosowaniem technologii informacyjnej 205
10.6. Wyzwania i kontrowersje dotyczące użytkowania technologii informacyjnych 208
Rozdział 11. Edukacja zdrowotna w różnych siedliskach 211
11.1. Edukacja zdrowotna w rodzinie – Izabela Tabak 211
11.1.1. Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży w rodzinie 212
11.1.2. Edukacja zdrowotna dorosłych członków rodziny 215
11.2. Edukacja zdrowotna w przedszkolu – Barbara Woynarowska 216
11.2.1. Przedszkole jako siedlisko do realizacji edukacji zdrowotnej 217
11.2.2. Właściwości rozwojowe dzieci w wieku przedszkolnym a edukacja zdrowotna 217
11.2.3. Edukacja zdrowotna w podstawie programowej wychowania przedszkolnego 218
11.3. Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w szkole – Barbara Woynarowska 219
11.3.1. Edukacja zdrowotna w podstawie programowej kształcenia ogólnego 221
11.3.2. Czynniki wspierające i bariery w realizacji edukacji zdrowotnej w szkole 223
11.3.3. Szkoła promująca zdrowie 224
11.4. Edukacja w szpitalu i przychodni – Rafał Staszewski, Mirosława Cylkowska-Nowak 228
11.4.1. Edukacja w procesie hospitalizacji 229
11.4.2. Szpitalna edukacja organizacyjna 229
11.4.3. Edukacja terapeutyczna w szpitalu 234
11.4.4. Edukacja na rzecz zaangażowania pacjenta 238
11.4.5. Edukacja zdrowotna w szpitalu 241
11.4.6. Edukacja zdrowotna i terapeutyczna w praktyce podstawowej opieki zdrowotnej 242
CZĘŚĆ II.
WYBRANE OBSZARY TEMATYCZNE W EDUKACJI ZDROWOTNEJ DZIECI I MŁODZIEŻY
Wprowadzenie 247
Rozdział 1. Okres dzieciństwa i dorastania w kontekście potrzeb i realizacji edukacji zdrowotnej – Barbara Woynarowska, Agnieszka Małkowska-Szkutnik 251
1.1. Koncepcja zdrowia dzieci i młodzieży 252
1.2. Wybrane czynniki wpływające na zdrowie dzieci i młodzieży 253
1.3. Prawidłowości rozwoju dzieci i młodzieży a realizacja edukacji zdrowotnej 256
Rozdział 2. Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi – Mirosława Cylkowska-Nowak, Barbara Woynarowska, Magdalena Woynarowska-Sołdan 261
2.1. Definicja i częstość występowania chorób przewlekłych u dzieci i młodzieży w Polsce 262
2.2. Fazowy charakter choroby przewlekłej 264
2.2.1. Faza przeddiagnostyczna 264
2.2.2. Faza wczesnego przystosowania się do choroby 265
2.2.3. Naprzemienne fazy różnie nasilonego cho rowania 266
2.2.4. Faza przedterminalna 269
2.2.5. Faza radzenia sobie ze stratą 270
2.3. Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi w rodzinie 270
2.3.1. Zmiany w życiu rodziny dziecka z chorobą przewlekłą 270
2.3.2. Potrzeby i cele edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi w rodzinie 273
2.4. Edukacja dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi w szkole i miejsce w niej edukacji zdrowotnej 274
2.4.1. Funkcjonowanie uczniów z chorobami przewlekłymi w szkole 275
2.4.2. Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi 275
2.4.3. Edukacja zdrowotna uczniów z chorobami przewlekłymi w szkole 276
Rozdział 3. Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną – Dorota Danielewicz 279
3.1. Stopnie niepełnosprawności intelektualnej oraz współistniejące problemy społeczne i zdrowotne 280
3.2. Specyfika edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną 282
3.2.1. Rola i zadania rodziców 283
3.2.2. Zadania szkoły 284
3.3. Edukacja seksualna dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną 286
3.4. Program promocji zdrowia psychicznego 290
Rozdział 4. Edukacja do dbałości o ciało – Barbara Woynarowska 293
4.1. Postrzeganie ciała we współczesnym świecie 293
4.2. Uczenie się dbałości o ciało w dzieciństwie i okresie dorastania 294
4.2.1. Regularne mycie rąk 295
4.2.2. Dbałość o zęby 295
4.2.3. Samokontrola masy ciała 300
4.2.4. Samobadanie piersi i jąder 303
4.2.5. Ochrona przed nadmiernym nasłonecznieniem 305
4.2.6. Korzyści i zagrożenia związane z upiększaniem ciała 309
Rozdział 5. Edukacja do zdrowia psychicznego 311
5.1. Rozwijanie wybranych psychologicznych zasobów dla zdrowia – Izabela Tabak 311
5.1.1. Poczucie własnej wartości 312
5.1.2. Poczucie własnej skuteczności 316
5.1.3. Optymizm 323
5.2. Edukacja pozytywna – uczenie się dobrostanu – Izabela Tabak 328
5.2.1. Koncepcja psychologii pozytywnej i dobrostanu 328
5.2.2. Uczenie się dobrostanu 329
5.3. Rozwijanie umiejętności życiowych – Magdalena Woynarowska-Sołdan 335
5.3.1. Powody zainteresowania umiejętnościami życiowymi 335
5.3.2. Definicja i rodzaje umiejętności życiowych 335
5.3.3. Edukacja zdrowotna ukierunkowana na rozwijanie umiejętności życiowych dzieci i młodzieży 338
5.4. Poszukiwanie, przyjmowanie i dawanie wsparcia – Agnieszka Małkowska-Szkutnik 346
5.4.1. Wybrane czynniki kształtujące relacje społeczne 346
5.4.2. Rodzaje wsparcia społecznego dla dzieci i młodzieży 348
5.4.3. Proces poszukiwania i przyjmowania wsparcia społecznego i jego uwarunkowania 349
5.4.4. Uwarunkowania związane z dawaniem wsparcia społecznego 351
5.4.5. Rozwijanie umiejętności poszukiwania, przyjmowania i dawania wsparcia 352
Rozdział 6. Edukacja żywieniowa 359
6.1. Zasady prawidłowego żywienia – Halina Weker 359
6.1.1. Organizacja posiłków 360
6.1.2. Dobór produktów w całodziennej diecie 360
6.1.3. Zapotrzebowanie na energię i składniki od żywcze 362
6.1.4. Inne czynniki wpływające na sposób żywienia dzieci i młodzieży 364
6.2. Rozwijanie preferencji smakowych – Halina Weker 365
6.3. Czynniki warunkujące wybory żywieniowe – Barbara Woynarowska 365
6.4. Edukacja żywieniowa – definicje, cele, fazy, adresaci – Barbara Woynarowska 366
6.5. Specyfika edukacji żywieniowej dzieci i młodzieży – Barbara Woynarowska 369
6.5.1. Okres poniemowlęcy 370
6.5.2. Okres przedszkolny 370
6.5.3. Młodszy wiek szkolny 371
6.5.4. Okres adolescencji 372
6.6. Edukacja żywieniowa dzieci i młodzieży w rodzinie, przedszkolu i szkole – Barbara Woynarowska 376
6.6.1. Rodzina 376
6.6.2. Przedszkole 377
6.6.3. Szkoła 378
Rozdział 7. Edukacja do zwiększenia aktywności fizycznej – Hanna Nałęcz 381
7.1. Podstawowe pojęcia, metody pomiaru i rekomendacje dotyczące aktywności fizycznej dla zdrowia 381
7.1.1. Cechy aktywności fizycznej 382
7.1.2. Pomiar aktywności fizycznej 382
7.1.3. Rekomendacje dotyczące aktywności fizycznej dla zdrowia 384
7.2. Aktywność fizyczna w dzieciństwie i okresie dorastania 385
7.2.1. Zmiany poziomu aktywności fizycznej w dzieciństwie i w okresie dorastania 386
7.2.2. Czynniki wpływające na poziom aktywności fizycznej dzieci i młodzieży 386
7.3. Edukacja do zwiększenia aktywności fizycznej w różnych okresach dzieciństwa i dorastania 387
7.3.1. Okres niemowlęcy i poniemowlęcy 387
7.3.2. Okres przedszkolny 389
7.3.2. Młodszy wiek szkolny 389
7.3.4. Okres dorastania 391
Rozdział 8. Edukacja do bezpieczeństwa – Marta Malinowska-Cieślik, Barbara Woynarowska 395
8.1. Podstawowe pojęcia 395
8.2. Częstość występowania urazów w populacji dzieci i młodzieży w Polsce 397
8.3. Przyczyny wypadków urazowych u dzieci i młodzieży 398
8.4. Strategie w prewencji urazów i promocji bezpieczeństwa 399
8.5. Edukacja do bezpieczeństwa w różnych okresach wieku rozwojowego 400
8.5.1. Wczesne dzieciństwo – edukacja rodziców i opiekunów dzieci 401
8.5.2. Wiek przedszkolny 401
8.5.3. Młodszy wiek szkolny 403
8.5.4. Okres dojrzewania płciowego i dorastania 404
Rozdział 9. Edukacja do zdrowia seksualnego – Alicja Długołęcka 413
9.1. Koncepcja zdrowia seksualnego w fazach życia człowieka 414
9.2. Edukacja seksualna dzieci przed okresem dojrzewania 415
9.2.1. Okres przedszkolny 415
9.2.2. Okres wczesnoszkolny 418
9.3. Edukacja seksualna nastolatków 421
9.3.1. Młodzież w wieku 12–15 lat 421
9.3.2. Młodzież w wieku 16–18 lat 428
9.4. Edukacja seksualna młodych dorosłych 429
9.5. Przygotowanie rodziców i nauczycieli do prowadzenia edukacji seksualnej 433
Rozdział 10. Edukacja w zapobieganiu zachowaniom ryzykownym – Krzysztof Ostaszewski 437
10.1. Struktura zachowań problemowych i ryzykownych dzieci i młodzieży 438
10.1.1. Zachowania problemowe 438
10.1.2. Zachowania ryzykowne 438
10.1.3. Rozpowszechnienie zachowań ryzykownych 439
10.2. Obiecujące strategie edukacyjne w profilaktyce zachowań ryzykownych 440
10.2.1 Strategia informacyjna: jak dbać o jej sensowność? 440
10.2.2. Edukacja normatywna 443
10.2.3. Edukacja rówieśnicza 444
10.2.4. Psychoedukacja 445
10.2.5. Edukacja w grupach ryzyka 447
10.3. Edukacja rodziców nauczycieli i opiekunów młodzieży 451
10.4. Kontrowersyjne nurty w zapobieganiu zachowaniom ryzykownym 453
Rozdział 11. Edukacja do bycia aktywnym pacjentem – Magdalena Woynarowska-Sołdan, Barbara Woynarowska 457
11.1. Znaczenie aktywności pacjenta 457
11.2. Rozumienie pojęcia „aktywny pacjent” 458
11.3. Uczenie się roli aktywnego pacjenta przez dzieci i młodzież 459
11.4. Bariery w pełnieniu roli aktywnego pacjenta przez młodzież 462
Bibliografia 465
Indeks nazwisk 497
Indeks rzeczowy 507
O Autorach 511
