Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim
Drugie wydanie Ortodoksji i rewizji w pozytywizmie francuskim stanowi kolejny tom Dzieł zebranych Barbary Skargi, wydawanych przez Wydawnictwo Naukowe PWN oraz Wydawnictwo Stentor we współpracy z Fundacją na Rzecz Myślenia im. Barbary Skargi. Oryginalnie opublikowana w 1967 roku, książka Barbary Skargi jest jedną z najlepszych prac składających się na dorobek „warszawskiej szkoły historii idei”. Autorka bada szczegółowo myśl Augusta Comte’a oraz jego uczniów, reprezentujących zarówno ortodoksyjne podejście do dzieła mistrza, jak i poddających je różnego rodzaju rewizjom. Książka do dzisiaj zasługuje na uwagę jako jedna z najbardziej rzetelnych i systematycznych monografii poświęconych pozytywnej filozofii Comte’a.
Czytana dziś rozprawa historyczno-filozoficzna, powstała przed niemal półwieczem, wymaga innego podejścia i innych kryteriów oceny niż wówczas, gdy po raz pierwszy docierała do czytelników. Nie może bowiem dostarczać aktualnej wiedzy o przedmiocie badań, lecz może tylko świadczyć o stanie badań nad pozytywizmem francuskim w czasie jej publikacji, zatem może być elementem badania dziejów badań, czyli pracy z zakresu historii historiografii filozofii, nie zaś źródłem współczesnej wiedzy o myślicielach stanowiących jej bohaterów.
Może natomiast być czytana jako ogniwo w badaniach historycznych autorki, jako etap w ewolucji jej poglądów. Autorka odeszła bowiem od badań nad pozytywizmem polskim (którego dotyczyła wspomniana książka Narodziny pozytywizmu polskiego) ku pozytywizmowi francuskiemu, któremu poświęciła wiele wysiłku. Poza niniejszym dziełem napisała przecież monografie wydane w serii „Myśli i Ludzie” przedstawiające poglądy i twórczość Augusta Comte’a, Claude’a Bernarda, Ernesta Renana, które weszły w skład drugiego tomu jej dzieł zebranych opatrzonego przedmową przez Stanisława Borzyma. Przygotowała także antologię filozofii francuskiej XIX wieku.
Może wreszcie być czytana jako ogniwo w historii intelektualnej autorki, etap w kształtowaniu się warsztatu, metodologii, sztuki interpretacji. Z tej zaś perspektywy warto na nią spojrzeć jako na dokument kształtowania się warszawskiej szkoły historii idei formowanej przez Leszka Kołakowskiego i Bronisława Baczkę przezwyciężających zaangażowanie w stalinowski wzorzec uprawiania marksizmu. A także jako na dokument wzbogacania tego ruchu przez proces włączania się do niego ludzi o tak odmiennych biografiach i profilach ideowych jak Andrzej Walicki, którego ojciec, współpracownik BIP AK w czasie okupacji, lata 1949–1953 spędził w więzieniu, Tadeusz Płużański, który został skazany na karę śmierci w procesie Witolda Pileckiego, a spędził w więzieniu blisko dziesięć lat i właśnie Barbara Skarga – studentka filozofii na przedwojennym Uniwersytecie Wileńskim, działaczka Armii Krajowej w okresie wojny, skazana na 10 lat sowieckiego łagru po zakończeniu wojny, a następnie na zesłanie do Kazachstanu, wreszcie studentka filozofii na Uniwersytecie Warszawskim po powrocie do kraju w 1955 roku. I to jest chyba perspektywa najciekawsza dla współczesnego czytelnika.
Z przedmowy do drugiego wydania
I […] jeszcze uwaga dla współczesnych czytelników tej książki, którzy cenią sobie anegdoty ubarwiające wywody historyczne i filozoficzne. Znajdą oni w niej smakowite kąski związanie z miłosnymi perypetiami Augusta Comte’a w rozdziałach Proces o spuściznę ideową i materialną i «Zdrajca» Littré. Kulminację tych perypetii stanowiło ubóstwienie ukochanej przez mistrza pani Klotyldy de Vaux oraz proces spadkowy jego uczniów z wydziedziczoną przez męża panią Karoliną Comte z domu Massin pozostającą z nim od lat w separacji. Niemym bohaterem tego procesu była słynna szkatułka pozostawiona przez małżonka, zawierająca jakoby dokumenty dotyczące niezbyt chwalebnej przeszłości jego żony. Ujawnia się w tych rozdziałach ludzkie oblicze pozytywistów, ortodoksów, rewizjonistów kryjących się pod uczoną maską „ortodoksji i rewizji w pozytywizmie francuskim.
Andrzej Kołakowski,
