Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III
Niniejsza praca obejmuje czas od wstąpienia na tron Jana Kazimierza do końca panowania Jana III. Epoka ta wciąż budzi żywe zainteresowanie; toczą się o nią spory, nie zawsze utrzymane w ścisłych granicach nauki. Z natury rzeczy uwaga badaczy skupia się na dziejach politycznych i dziejach wojen; postacie takie jak Jan Kazimierz i Jan III, Maria Ludwika i Maria Kazimiera, Jeremi i Michał Wiśniowieccy – mają największą siłę atrakcyjną. Ale jak przedstawiał się w tym czasie skarb Rzeczypospolitej? Jak pokryto ciężary wojen zewnętrznych i domowych, z czego płynęły dochody państwa? Te pytania traktowane były raczej ubocznie, nie wywołały specjalnych, źródłowych badań.
A warto się nimi zająć. Nie tylko dlatego, że Polska w owym czasie przeżyła niezwykle ciężki kryzys finansowy i że trudno zrozumieć przyczyny i skutki wielkich działań wojennych, jeżeli się nie pozna ich mniej romantycznej, finansowej strony. Fiskalizm doszedł do wielkiego rozkwitu; a często zapomina się o tym, że i Polska miała momenty wielkiego fiskalizmu. Za Jana Kazimierza i Michała I szuka się gwałtownie nowych źródeł podatkowych. Zjawiają się w Polsce niezwykłe podatki, z których nie wszystkie weszły na stałe do systemu podatkowego. A że podatki nie mogły wystarczyć, Polska próbowała ratować się psuciem pieniądza; weszła na drogę inflacji złotowej i szelężnej. Bicie gorszego pieniądza, jego zalew, na tle ówczesnych warunków gospodarczych tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych, przedstawia niezwykle interesujący problemat; interesujący zarówno historyka, jak i „zwykłego” ekonomistę.
Zwróćmy jeszcze uwagę na to, że druga połowa XVII w. jest ważna w naszych dziejach skarbowych ze względu na stosunek skarbowości centralnej do skarbowości sejmikowej. A że w rozwoju instytucji przedstawicielskich sprawy podatkowe mają ogromną wagę, badania nad skarbowością mogą się wielce przydać i historykowi ustroju dawnej Polski. Wystarczy wspomnieć, że w tej właśnie epoce podejmowane są próby, by odebrać sejmom wyłączność uchwalania podatków, by wywalczyć pewne uprawnienia w tej dziedzinie Radzie Senatu przy królu.
Sprawy skarbowe są powiązane licznymi węzłami z innymi sprawami publicznymi. Nie tylko z położeniem gospodarczym kraju, bez uwzględnienia którego nie wyjaśni się ogólnych zagadnień skarbowych, lecz również z polityką państwa i jego strukturą społeczną. Autor nie traci z oczu tych związków. Ale uwydatniając je, musi skupiać główną uwagę na skarbowości, gdyż inaczej zgubiłby się w nawale materiału i zeszedł na boczne drogi. A tego materiału jest sporo, a zarazem wiele jest zagadnień niezbadanych, na które różnorodne
a niewykorzystane dotychczas źródła rzucają nowe światło.
