Bilety do sklepu. Handel reglamentowany w PRL
„Bilety” do sklepu – kartki żywnościowe, bony, bilety towarowe, karty zaopatrzenia czy wkładki zaopatrzeniowe – w XX w. towarzyszyły niemal każdemu pokoleniu Polaków. Po raz pierwszy pojawiły się w czasie I wojny światowej i były używane aż do zakończenia wojny polsko-bolszewickiej. Po raz drugi reglamentacja kartkowa została wprowadzona w czasie II wojny światowej. Tym razem kartki gościły na rynku znacznie dłużej – z krótką przerwą aż do 1953 r. Wreszcie w 1976 r. rozpoczął się kolejny okres reglamentacji artykułów pierwszej potrzeby. Od tego czasu „bilety” były codziennością Polaków aż do upadku komunizmu w 1989 r.
Jakie towary podlegały reglamentacji? Wszystkie, które były deficytowe. W latach powojennych na kartki sprzedawano m.in. chleb, mąkę, kaszę, ziemniaki, warzywa, mięso, masło, cukier, słodycze, mleko, kawę, herbatę, sól, ocet, opał, naftę, zapałki, przyprawy, a nawet pończochy, mydło i środki piorące. W latach 70. pojawiły się bilety towarowe na cukier, ale prawdziwy wysyp kartek nastąpił w 1981 r. Wówczas, żeby kupić w sklepie mięso, masło, olej, kaszę, mąkę, płatki zbożowe, ryż, cukier, czekoladę, cukierki, alkohol czy papierosy, trzeba było mieć specjalną kartkę. „Bilet” potrzebny był też do zakupu proszku do prania, artykułów dla niemowląt, mydła czy benzyny. Lokalnie reglamentacja obejmowała także takie towary, jak ubrania zimowe, obuwie, dywany, artykuły szkolne czy obrączki ślubne. Przydziały były uzależnione od wykonywanej pracy, miejsca zamieszkania, ale także wieku, a czasem nawet wyznania.
Co charakteryzowało kolejne okresy reglamentacji kartkowej? W jakich okolicznościach rządzący sięgali po to narzędzie regulowania rynku? Czemu miało ono służyć? Jakie były przydziały i komu przysługiwały? Czy wprowadzanie reglamentacji przynosiło zamierzony skutek? Jakie były reakcje ludności i konsekwencje społeczne takiej polityki gospodarczej? – na te i inne pytania stara się odpowiedzieć autor.
Książka stanowi pierwsze całościowe naukowe opracowanie tematu sprzedaży kartkowej w PRL. Jest nie tylko doskonałym studium handlu w dobie gospodarki centralnie sterowanej, lecz także opisuje realia życia codziennego w okresie Polski Ludowej. Polecana jako lektura dla studentów historii, politologii, ekonomii oraz kierunków związanych z zarządzaniem kryzysowym. Chętnie sięgną po nią także wszyscy interesujący się XX-wieczną historią Polski.
Wstęp 11
Baza źródłowa 14
Tezy pracy 18
Konstrukcja pracy 19
Podziękowania 20
Uwagi wprowadzające 22
Część I: 1944–1961 51
Rozdział 1 Polska Ludowa: od lipca 1944 do grudnia 1948 r. 53
Formowanie się systemu 53
System udoskonalony 70
Rozdział 2 Okres przejściowy 100
Rozdział 3 Powrót systemu 105
Bony mięsno-tłuszczowe 105
Rozbudowa systemu 119
Zmierzch systemu 126
Rozdział 4 Kartki na wojnę, której nie było. Mechanizm reglamentacji artykułów w wypadku sytuacji nadzwyczajnej 135
W cieniu muru berlińskiego 135
Korekty systemu 141
Część II: 1976–1989 151
Rozdział 5 Rynek wewnętrzny w PRL w latach 70. i 80. 153
Droga do załamania. Zarys sytuacji gospodarczej PRL w latach 70. 153
Organizacja handlu wewnętrznego w PRL w latach 70. i 80. 160
Rozdział 6 Ku rozbudowanemu systemowi 166
„To nie wstyd – bony, wstyd to kolejki”. Reglamentacja sprzedaży cukru w PRL w latach 70. 166
Reglamentacja jako pożądane przez społeczeństwo rozwiązanie problemów z równowagą w handlu wewnętrznym w latach 1976–1980 189
Rozdział 7 System w chaosie, chaos w systemie 202
Budowa nowego systemu 202
Narodziny kartkowej codzienności 226
„Worek z kartkami” 243
W obliczu głodowych marszów – wymuszona korekta przydziałów 263
Ku uporządkowanemu systemowi 286
Prowincjonalne kartki. Reglamentacje regionalne i lokalne 308
Rozdział 8 System dojrzały 341
W stanie wojennym 341
Sprawny mechanizm handlu reglamentowanego? 345
Wychodzenie z systemu 374
Rozdział 9 „W celu dostosowania zużycia…”. Reglamentowany handel benzynami w latach 80. 402
Na drodze do załamania 402
Załączniki ubezpieczeniowe 414
Karty benzynowe 424
Rozdział 10 Ciemna strona kartki. Nadużycia w systemie reglamentacji w latach 1976–1989 440
Zagadnienia prawne 440
Nadużycia w rozliczaniu 449
Wyłudzanie 466
Fałszowanie 477
Alternatywny obieg kart zaopatrzenia 488
Próba podsumowania 491
Zakończenie 494
Warto było? 494
Kto był winny? 498
Uwagi na przyszłość 501
Bibliografia 503
Wykaz ważniejszych skrótów 525
Indeks nazwisk 530
Indeks towarów 535
Summary 542
