Dzieje kultury europejskiej. Renesans
Tom Renesans kontynuuje fascynującą podróż poprzez dzieje kultury europejskiej! Autor wprowadza Czytelnika w świat znanej, a także zaniedbanej dotąd wiedzy o odrodzeniu. Oprócz literatury, sztuki, muzyki, filozofii i edukacji, tła religijnego, politycznego i ekonomicznego, opisuje ubiory, obyczajowość i kulinaria epoki. Nie zapomina o ciemnych stronach renesansu, takich jak prostytucja, antysemityzm, działalność inkwizycji, demoralizacja kręgów świeckich i kościelnych, a także podnosi role związanego z tym wybuchu reformacji.
Książka jest autorską interpretacją epoki, w której nie zaniedbuje się tradycyjnej wiedzy i podstawowych opracowań renesansu, ale także sięga się po źródła mało znane lub ignorowane, w wielu wypadkach nie tłumaczone na język polski, otrzymane dzięki historykom niedocenianych dotąd krajów i kultur. Autor podnosi znaczenie renesansu Rzeczpospolitej doby Jagiellońskiej (w tym Litwy), emigrantów greckich z Bizancjum w inspirowaniu humanistycznych dyskusji filozoficznych, uwzględnia rolę wybitnych pisarek i artystek, opisuje pomijany udział kultury hebrajskiej. Dostrzega dorobek literatury krajów bałkańskich: chorwackich dramaturgów i poetów-petrarkistów, serbskich twórców wyjątkowo pięknej epiki balladowej okresu okupacji tureckiej, która przesłaniem dorównuje polskiej literaturze krzepienia serc okresu zaborów.
Od autora 15
Rozdział I RENESANS – NOWA EPOKA CZY KONTYNUACJA ŚREDNIOWIECZA? 21
Etymologia pojęcia „renesans” – koncepcje Jules’a Micheleta i Jacoba Burckhardta 21
Chronologia epoki 23
Miejskie początki i charakter renesansu 25
Rola handlu z Dalekim Wschodem i jedwabnego szlaku 26
Nie tylko Florencja 27
Inter arma non silent musae 28
Renesans miast północnej Europy 30
Rozdział II ODKRYCIA GEOGRAFICZNE POSZERZAJĄ EUROPEJSKIE WYOBRAŻENIE ŚWIATA 31
Portugalczycy wyruszają na ocean 31
Kolumb w drodze do Indii odkrywa Amerykę 32
Rzeczywiści i domniemani odkrywcy Ameryki 33
Odkrycia geograficzne po Kolumbie 35
Lądowa ekspansja Księstwa Moskiewskiego 37
Statki epoki odkryć geograficznych 38
Literatura morskiej i kolonialnej ekspansji 40
Rozdział III REWOLUCJA KOPERNIKAŃSKA 43
Astronomia przed Kopernikiem 43
Życie i dzieło twórcy nowożytnej astronomii 44
Krytycy i zwolennicy heliocentryzmu 48
Rozdział IV LITERACKI PRZEDŚWIT RENESANSU 52
Preumanesimo Padovano 52
Hiszpańska poezja mester de clerecía 53
Dante – biografia pod znakiem Beatrycze i Boskiej komedii 54
Petrarka i petrarkizm 60
Nie tylko Laura i Beatrycze 64
Lubieżny Boccaccio 65
Geoffrey Chaucer i Opowieści kanterberyjskie 67
Rozdział V HUMANISTYCZNY PRZEŁOM 69
Odwrót od średniowiecza 69
Średniowieczna łacina a jej humanistyczny odpowiednik 71
Miejsce języka greckiego i tradycji helleńskiej 72
Bractwo humanistów – fratellanza degli umanisti 75
Cudzoziemscy i rodzimi humaniści w Polsce 82
Rozdział VI ZAPOMNIANI HUMANIŚCI 89
Wczesny humanizm Hiszpanii 89
Emigranci z Bizancjum 96
Humanizm dalmatyński, czyli chorwacki przyczółek renesansu 105
Renesansowy dwór Macieja Korwina i okres późniejszy 108
Rozdział VII REWOLUCJA DRUKARSKA 112
Droga druku z Azji do Europy 112
Kopiści manuskryptów się nie poddają 114
Początki „Galaktyki Gutenberga” 115
Ekspansja drukarstwa 116
Drukarstwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów 121
Drzeworyty, miedzioryty i księgi emblematów 127
Rozdział VIII UNIWERSYTETY, AKADEMIE I NIEZWYKŁE TEATRUM WIEDZY 132
Uniwersytety – między zachowawczością a postępem 132
Nowe typy szkolnictwa wyższego – uniwersytety protestanckie i jezuickie 134
Fundamenty humanizmu i nauki nowożytnej – włoskie akademie 137
Teatrum wiedzy i pamięci Camillo Delminio 143
Rozdział IX MYŚL EDUKACYJNA I SPOŁECZNA 147
Renesansowe idee wychowawcze we Włoszech 147
Juan Luis Vives – pionier pedagogiki i psychologii 149
Idee wychowawcze w Niderlandach – tradycje szkoły w Deventer i Erazma z Rotterdamu 151
Humanistyczne przemiany szkolnictwa w Niemczech 154
Rabelais, Montaigne i Petrus Ramus podważają średniowieczną edukację we Francji 156
Początki pedagogiki polskiej 157
Myśl wychowawcza w Anglii 162
Rozdział X KONCEPCJE PAŃSTWA I WŁADZY 164
Echa średniowiecza – wpływy Civitas Dei Świętego Augustyna i Doktora Anielskiego 164
Idea monarchii Dantego 165
Defensor Pacis Marsyliusza z Padwy 166
Renesansowe spory o istotę monarchii i republiki 167
Książę Machiavellego 169
De Republica emendanda Andrzeja Frycza Modrzewskiego 171
Quincunx oraz Policyja Stanisława Orzechowskiego 174
Francuscy teoretycy państwa i ich szkocki naśladowca 175
Utopijne idee państwa i miasta 176
Rozdział XI RENESANSOWE IDEE WOLNOŚCI I GODNOŚCI LUDZKIEJ 181
Bartolomeo Facio – pionier myśli o ludzkim indywidualizmie 181
Twórca koncepcji wolności człowieka – Marsilio Ficino 182
Wolnomyśliciel Pico della Mirandola 183
Bezbożnik Pomponazzi 186
Polska myśl renesansowa o wolności i godności ludzkiej 187
Rozdział XII ŻYDZI W EPOCE RENESANSU 191
Tereny „wolne od Żydów” i pierwsze getta 191
Studia hebraistyczne a rozwój europejskiej humanistyki 193
Chrześcijańskie konwersje i stereotyp Żyda w literaturze renesansu 195
Paradisus Iudaeorum – Żydzi w Królestwie Polskim i na Litwie 197
Rozdział XIII EMANCYPANTKI RENESANSU 200
Querelle de femmes – kobiety pisarki w walce o swoje prawa 200
„Gdzie tylko rękę położy niewiasta” – artystki renesansu 208
Mizogini i obrońcy kobiet 211
Rozdział XIV ROZWÓJ DYSCYPLIN NAUKOWYCH, MYŚLI TECHNICZNEJ, EKONOMICZNEJ I ROLNICZEJ 215
Paranauka – astrologia 216
Alchyma – magiczne początki chemii 218
Paracelsus – między alchemią a medycyną 226
Pionierzy nowożytnej chirurgii 227
Krótka historia sekcji zwłok i teatrów anatomicznych 229
Batalia o postęp medycyny w Hiszpanii 230
Prekursor epidemiologii Girolamo Fracastoro 232
Narodziny nowożytnego ziołolecznictwa, botaniki i zoologii 232
Pionierzy medycyny, ziołolecznictwa i botaniki w Polsce 236
Inicjatorzy matematyki nowożytnej 240
Praktycy zastosowań wiedzy technicznej i gospodarczej 243
Rozdział XV ZMAGANIA JĘZYKÓW NARODOWYCH Z ŁACINĄ 249
Europejczycy nie gęsi – swe języki mają 249
Włochy przodują w rozwoju narodowego języka literackiego 252
Kastylijskie początki języka hiszpańskiego 256
História da língua portuguesa 257
Ewolucja języka francien 258
Our English tung is better 260
Języki „ucywilizowanych” i „dzikich” Szkotów 262
Die teütsch Spraach 263
Języki skandynawskie 265
Tradice českého jazyka 265
„Umiej obiecado moje” 267
Początki refl eksji językowej na Węgrzech 270
Gramatyki chorwackie i rosyjskie 271
Językowy i literacki zastój w krajach niewolonych 272
Rozdział XVI OD EPOSU DO EPIGRAMU – POEZJA ODRODZENIA W JĘZYKACH NARODOWYCH 275
Epos bohaterski – Boiardo, Ariosto i Tasso 275
Późny romans rycerski i liryka Hiszpanii 283
Poezja Portugalii 285
Od Wielkich Retoryków do Plejady i Szkoły Lyońskiej 286
Jan Kochanowski i narodziny wysokoartystycznej poezji polskiej 291
Anglia – Edmund Spenser i Philip Sidney 293
Poezja krajów celtyckich 294
Poezja krajów skandynawskich 297
Niderlandy – pod znakiem Jana van der Noota i Pietera Corneliszoona Hoofta 298
Na kreteńskim uboczu 299
Epigramy i anakreontyki 299
Rozdział XVII GENEZA NOWOŻYTNEJ POWIEŚCI 301
Nowy typ romansu a księgi rycerskie 301
Novelliere Bandello 303
Ewolucja opowieści i romansów dworskich 306
Powieść eufuistyczna a hiszpańskie estilo culto 310
Powieść łotrzykowska 312
Cervantes – el creador de una novela moderna 316
Rozdział XVIII HISTORIOGRAFIA I LITERATURA PAMIĘTNIKARSKA 324
Narodziny nowożytnej historiografii we Włoszech 324
Historiografi a Hiszpanii 330
Historiadores dos reis de Portugal 333
Dziejopisowie renesansowej Francji 333
Historiografi a na Wyspach Brytyjskich 335
Niderlandzki spór o Batawię 337
Spadkobiercy Jana Długosza 338
Pionierzy historiografii niemieckiej 339
Etnograficzne i teologiczne początki historiografii szwajcarskiej 339
Historycy Skandynawii 340
Magyar történészek – dziejopisowie węgierscy 341
Autobiografie i pamiętniki jako osobiste zapisy dziejów 342
Rozdział XIX MIĘDZY SATYRĄ A REFLEKSJĄ MORALNĄ 347
Humaniści a starożytne tradycje satyry 347
Spór o genezę satyry 348
Tradycje satyry francuskiej 350
Zapomniany satyryk szkocki 351
Korona renesansowej satyry – Pochwała głupoty 352
Satyra w Polsce 354
Satyra w Niemczech 355
Spadek po średniowieczu – moralizatorska i satyryczna literatura plebejska 356
Rabelais – geniusz komizmu i pionier powieści satyrycznej 358
Nowy gatunek literacki – esej Montaigne’a i jego kontynuatorzy 360
Rozdział XX DRAMAT – NAŚLADOWCY POETYKI ANTYCZNEJ ORAZ PRÓBY JEJ SKOJARZENIA Z TEMATYKĄ BIBLIJNĄ 364
Naśladownictwo i „chrystianizacja” poetyki klasycznej 364
Dramat klasyczny w Italii 368
De l’art de la tragedie Jeana de la Taille – a geneza francuskiego dramatu klasycznego 372
Hiszpania – świeckie pasos i jezuickie fabulae eruditiae 373
Seneka i Terencjusz jako wzorce dramatu niemieckiego 374
Tematyka biblijna w klasycznych dramatach niderlandzkich 376
Słabości dramatu klasycznego w Anglii 378
Klasyczny protestancki dramat skandynawski 378
Rozdział XXI TRADYCJA LUDOWO-RELIGIJNA I NOWY TYP DRAMATU SYNKRETYCZNEGO 381
Wyjątkowy kontekst historyczno-kulturowy genezy dramatu w Hiszpanii i Anglii 381
Powstanie i rozwój auto sacramentales 382
Narodziny nowożytnej dramaturgii hiszpańskiej 388
Nuevo comedia i Lope de Vega 389
Pod znakiem Gila Vicenta – „portugalskiego Plauta” 392
Dramat angielski epoki Tudorów i Jakuba I 394
Geniusz Szekspira 395
Dramat elżbietański poza Szekspirem 397
Początki dramatu w krajach celtyckich 401
Dramat nieklasyczny we Francji 403
Ludowe tradycje dramatu niemieckiego 403
Klasyczne pęta nieklasycznego dramatu włoskiego 404
Początki dramatu skandynawskiego 405
Niedoceniany dramat dalmatyński 406
Zapomniany dramat kreteński 407
Erudycyjne i protestanckie akcenty dramatu węgierskiego 407
Rozdział XXII TEATR – ARCHITEKTURA, URZĄDZENIA I ORGANIZACJA SPEKTAKLU, AKTORZY I WIDOWNIA 408
Ewolucja budynku teatralnego we Włoszech 408
Hiszpańskie corrales 412
Teatry elżbietańskiej Anglii 413
Francja – korty jeu de paume i Hôtel de Bourgogne 415
Ewolucja scenografi i i urządzeń technicznych 416
Kompanie teatralne 418
Menedżerowie, dramatopisarze i technika gry aktorskiej 422
Kobiety w teatrze renesansowym 423
Stroje aktorów 424
Charakter i organizacja przedstawień 425
Krytyka i zakazy przedstawień teatralnych 426
Teatr w teatrze 427
Początki teatru i dramatu w Polsce 428
Rozdział XXIII ARCHITEKTURA I URBANISTYKA RENESANSU 431
Charakter nowego stylu 431
Wiodąca rola Rzymu i Florencji 435
Wielcy architekci, ich traktaty i realizacje 437
Architektura renesansowa poza Włochami 440
W kręgu dynastii Jagiellonów 449
Rozdział XXIV DOPEŁNIENIA ARCHITEKTURY – OGRODY I ARRASY 455
Giardino rinascimentale 455
Ogrody renesansowe w Polsce 458
Tapiserie – „piktorialne medium swego czasu” 459
Rozdział XXV MALARSTWO I RZEŹBA WŁOSKIEGO RENESANSU 466
Niezwykłe dzieło Vasariego 466
Sztuka przezwycięża średniowieczne tradycje 466
Odkrywcy starożytności w rzeźbie i malarstwie 469
Ghiberti i Donatello – pełnia odrodzeniowej rzeźby 472
Pionierzy perspektywy i postęp techniki malarskiej 473
Badacze anatomii i erotyka w sztuce 475
Poprzednicy i rówieśnicy gigantów sztuki 478
Giganci malarstwa i rzeźby renesansu 480
Rozdział XXVI SZTUKA RENESANSOWA POZA ITALIĄ 491
Malarstwo i rzeźba francuskiego renesansu 491
Pionierzy złotej epoki malarstwa niderlandzkiego 494
Odrodzenie w sztuce niemieckiej 499
Hiszpańskie szkoły artystyczne 502
Wyłączność tematyki religijnej w malarstwie portugalskim 505
Anglia – tylko malarstwo miniaturowe 508
Renesans w sztuce szkockiej 509
Sztuka odrodzenia w Polsce 510
Sztuka Dalmacji 511
Skandynawski obraz kojarzony z… UFO 512
Rozdział XXVII MUZYKA RENESANSU 513
Periodyzacja rozwoju muzyki renesansowej 513
Antyczne inspiracje 514
Polifonia wyzwala świecki charakter muzyki 516
Ewolucja instrumentów muzycznych 518
Drukarstwo nutowe – przełom w popularyzacji muzyki 521
Rozwój dworskich zespołów muzycznych 522
Wielkie szkoły i kompozytorzy muzyki tradycji zachodniej 525
Rozdział XXVIII KULTURA LUDYCZNA EPOKI 538
Taniec renesansowy 538
Podręczniki i traktaty choreografi czne 542
Renesansowe początki tańców polskich 543
Widowiska plenerowe i początki baletu 545
Spektakl monarszej pychy – festyn na Polach Złotogłowia 547
Gry stołowe – szachy, karty, kości 549
Carnemlevare, czyli karnawał 551
Rozdział XXIX MECENASI, DWORZANIE I BŁAZNY 559
Dwory jako ośrodki mecenatu artystycznego 559
Zanikanie rycerskich ideałów 566
Geneza pojęcia fair play 569
Manuały dworskiej etykiety 571
Błazny i karły 575
Rozdział XXX RENESANSOWE SZATNIE I SYPIALNIE 581
Wytworność i rozmaitość ubiorów epoki 581
Moda kobieca pierwszej fazy renesansu 582
Moda męska do połowy XVI stulecia 583
Prawa i regulacje noszenia odzieży 584
Czarna moda z Hiszpanii 586
Zderzenie mody zachodniej z tradycją wschodnioeuropejską 587
Ubiory plebejuszy 590
Renesansowa sypialnia 591
Rozdział XXXI LADACZNICE, KURTYZANY I SODOMICI 593
„Wesołe panie”, czyli charakter prostytucji w okresie renesansu 593
Polityka miast wobec prostytucji 596
Dzielnice i domy uciech 596
Penalizacja i stygmatyzacja prostytucji 600
Kurtyzany, czyli odrodzenie tradycji antycznych heter 603
Amor socraticus 609
Sodomia 611
Rozdział XXXII W DWORSKIEJ I PLEBEJSKIEJ KUCHNI 613
Marzenia o sytości 613
Wystawne uczty 614
Stół plebejuszy i biedaków – klęski głodu 615
Cocina renacentista espańola 616
Cucina e tavola italiane 618
Cuisine française 622
Deutsche Kuche 622
English Cookery 623
Kuchnia staropolska 624
Koszerna kuchnia żydowska 625
Skandinaviskt bord 627
Potrawy o znaczeniu ponadregionalnym 628
Trunki i napoje 632
Kuchnia i kulinaria w sztuce 635
Piece, sprzęty i naczynia kuchenne 636
Kultura posiłków, wyposażenie jadalni i stołu 637
Rozdział XXXIII POPRZEDNICY PROTESTANTYZMU 639
Wiklef i lollardowie 639
Czeski przedświt reformacji – Jan Hus, jego poprzednicy i następcy 640
Jędrzej Gałka z Dobczyna i Pieśń o Wiklefie 642
Demoralizacja duchowieństwa – wzrost nastrojów prereformacyjnych 642
Prorok reformacji – Savonarola 643
Mantuanus – zapomniany prekursor reformacji 646
Rozdział XXXIV REFORMACJA – RADYKALNE PRZYPOMNIENIE EWANGELII 648
Marcin Luter i jego tezy 648
Płomień reformacji ogarnia Niemcy 650
Erazm z Rotterdamu a reformacja 654
Ekspansja luteranizmu w Skandynawii 656
Szwajcaria i Huldrych Zwingli 657
Jan Kalwin i kalwinizm 657
Henryk VIII i Kościół Anglii 660
Początki angielskiego purytanizmu 664
Szkocja i prezbiterianizm Johna Knoxa 665
Hugenoci 666
Reformacja w Polsce 671
Rozdział XXXV SPOŁECZNE I RELIGIJNE BUNTY STULECI XV I XVI 677
Dithmarschen – republika chłopska 677
Anabaptyści, Tomasz Müntzer, wojna chłopska i… polscy Olędrzy 678
Rebelia niemieckich rycerzy – Ritteraufstan 680
Dackefejden – rewolta Nilsa Dacke 680
Powstanie Grutte Piera – ostatni akt niepodległości Fryzji 681
Antymonarchiczne powstania w Hiszpanii 682
Pielgrzymka Łaski a szubienica w Tyburn 686
Rozdział XXXVI KONTRREFORMACJA CZY KATOLICKA REFORMACJA? 687
Etymologia i zakres terminu 687
Usiłowania naprawy Kościoła w Hiszpanii 687
Postanowienia soboru trydenckiego 688
Societas Iesu i literatura mistyczna 689
Nieposłuszny teolog i teoretyk ekonomii 693
Wzajemne okrucieństwa katolików i protestantów 694
Szataństwa inkwizycji 695
Pojedynek protestanckich Centuriów i katolickich Annales 700
Rozdział XXXVII BIBLIE RENESANSU I REFORMACJI 702
Najstarsze wersje Biblii 702
Biblie chrześcijaństwa wschodniego 703
„Niebezpieczne” przekłady w krajach chrześcijaństwa zachodniego 704
Pionierskie przekłady Biblii w języku hiszpańskim 707
Katolickie próby nowelizacji przekładów Biblii we Włoszech 708
Włoskie Biblie protestanckie 710
Reuchlina krytyka Wulgaty i tekstów patrystycznych 711
Die Bibel Marcina Lutra 713
Biblie w Niderlandach 714
Biblie „Pierwszej Córy Kościoła” 716
Zmienne losy przekładów Biblii w Anglii 717
Biblie narodów celtyckich 719
Biblie słowiańskie i litewskie 720
Niesłowiańskie Biblie środkowej i wschodniej Europy 726
Rozdział XXXVIII UBOCZA RENESANSU – POZA OBSZAREM KULTURY ŁACIŃSKIEJ 729
Inwazja islamu na Bałkanach 729
Kultura grecka pod panowaniem tureckim 732
Literatura i sztuka szkoły kreteńskiej 734
Kultura krajów słowiańskich pod okupacją osmańską 736
Kraje niesłowiańskie – między Turcją, Rosją a Imperium Habsburskim 749
Zakończenie RENESANS – ZEPSUTE ŚREDNIOWIECZE, NIESPEŁNIONY SEN CZY NOWOŻYTNY PRZEŁOM? 756
Skróty stosowane w przypisach 760
Bibliografia 763
Indeks nazwisk 772
Źródła ilustracji 802
