Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Rozdział 1. Psychologia zła: sytuacyjne przemiany charakteru . . . . . . . . 25
Transformacje: anioły, diabły oraz cała reszta nas, zwykłych śmiertelników . . . . . . . 27
Zło: stałe i wewnętrzne czy zmienne i zewnętrzne? . . . . . . . . . . . . . . 29
Alternatywne wyjaśnienia: dyspozycyjne, sytuacyjne i systemowe . . . . . . . . . 29
Malleus Maleficarum oraz inkwizycyjny program PNC (polowanie na czarownice) . . . . 31
Systemy władzy – wszechogarniające zwierzchnictwo . . . . . . . . . . . . . 32
Moc tworzenia „wroga” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Przestępstwa przeciwko ludzkości: ludobójstwo, gwałt, terroryzm . . . . . . . . . . 34
Gwałty w Rwandzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Gwałt w Nankin, w Chinach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Dehumanizacja i wyłączenie moralności w laboratorium . . . . . . . . . . . . 39
Potworne obrazy nadużyć w Więzieniu Abu Ghraib . . . . . . . . . . . . . 40
Równoległe światy w Abu Ghraib i więzieniu stanfordzkim . . . . . . . . . . . 41
Badając ciemną stronę ludzkiej natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Rozdział 2. Niedziela rano: niespodziewane aresztowania . . . . . . . . . . 46
Sąsiedzkie zło, sąsiedzkie dobro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Uniwersytet przeciw miastu – starcia w Stanfordzie i poza nim . . . . . . . . . . . 49
Katastrofa: misja niemal upada, zanim zdążyła się rozpocząć . . . . . . . . . . . . 51
Próżność, której na imię Wiadomości Telewizyjne . . . . . . . . . . . . . . 52
Teraz rozpoczyna się właściwa opowieść . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Jakiś gliniarz puka do drzwi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Hau, hau! Skąd się wzięły te „Psy”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Jestem gotowy, proszę mnie aresztować . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Rozdział 3. Niedziela po południu: rytuały degradacji . . . . . . . . . . . 65
Oto są zasady, według których macie żyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Pierwsze odliczanie w tym przedziwnym miejscu . . . . . . . . . . . . . . 69
Wczucie się w role . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Nocna zmiana przejmuje pałeczkę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Nowy sens odliczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Pierwsze oznaki nadciągającej burzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Przenikliwe gwizdy o 2.30 rano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Kilka wstępnych obserwacji i uwag . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Sobotnia odprawa strażników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Księgarnia PWN: Philip G. Zimbardo - Efekt Lucyfera
8
Rozdział 4. Poniedziałek: bunt więźniów . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Szykuje się bunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Powitajmy bunt. Zmiana dzienna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
A po śniadaniu, może mała ucieczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Małe odliczanko dla uciszenia pospólstwa . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Komisja Skarg Pensjonariuszy Więzienia Hrabstwa Stanford . . . . . . . . . . 90
Więzień 8612 zaczyna pękać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Nasz konsultant do spraw więziennictwa wykpiwa pozorowanego więźnia . . . . . . . 92
Więzień mówi wszystkim, że nikt nie może zrezygnować . . . . . . . . . . . . 94
To znowu my. Pora na zmianę nocną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Sto lat, sto lat, niech żyje nam więzień 5704 . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Ostateczne załamanie i zwolnienie więźnia 8612 . . . . . . . . . . . . . . 100
Rozdział 5. Wtorek: podwójny kłopot – odwiedziny i widmo napaści . . . . . . 104
Nowe zasady, choć stare odliczania trwają . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Granice tożsamości i odgrywanych ról zaczynają się zacierać . . . . . . . . . . . 109
Trwając na straży bezpieczeństwa mojej instytucji . . . . . . . . . . . . . . . 110
Wprowadzenie informatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Żale znajdują ujście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Więźniowie kontaktują się ze światem zewnętrznym . . . . . . . . . . . . . 114
Przygotowania do przyjścia gości. Pełna hipokryzji maskarada . . . . . . . . . . . 115
Powierzchowne i bezosobowe odwiedziny . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Matka wie najlepiej, ale my ją z tatą usadzimy . . . . . . . . . . . . . . . 119
Pozorowane opuszczenie więzienia dla zmylenia domniemanych napastników . . . . . 121
Zrobiliśmy z siebie głupków. I kto za to zapłaci? . . . . . . . . . . . . . . 122
Rozdział 6. Środa: sytuacja wymyka się spod kontroli . . . . . . . . . . . 124
Łamigłówka z księdzem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Nie jesteś numerem 819, czas do domu Stewart! . . . . . . . . . . . . . . . 131
819 mąci od samego początku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Zdrada ze strony własnego szpiega . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Powitajmy nowego więźnia w zakładzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Cudowna łaska w tonacji ironicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Powrót operatora ze stacji TV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Żegnaj zmiano dzienna, dobry wieczór zmiano nocna . . . . . . . . . . . . . . 137
Posłuszni więźniowie mają prawo do odwiedzin . . . . . . . . . . . . . . 140
Homofobia szczerzy obrzydliwe kły . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
„Sierżant” ujawnia nową tożsamość moralną . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Potęga symboliki kiełbasek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Zadufany w sobie świętoszkowaty dupek . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Powiedz „Dziękuję ci, 416!” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Znowu te brudne koce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Rozdział 7. Prawo do warunkowego zwolnienia . . . . . . . . . . . . . . 154
Szansa na odzyskanie wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Więzień 4325 nie przyznaje się do winy . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Przyćmienie wzoru godnego naśladowania . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Buntownik przycicha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Urodziwy dzieciak zostaje zmieszany z błotem . . . . . . . . . . . . . . . 161
Rezygnacja z wynagrodzenia w zamian za wolność . . . . . . . . . . . . . . 162
Co tu się wydarzyło? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Rozmywanie się granicy między eksperymentem więziennym a rzeczywistym pobytem
w więzieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Podporządkowanie się więźniów i poważne traktowanie swojej sytuacji . . . . . . 165
Radykalna przemiana przewodniczącego Komisji ds. Zwolnień Warunkowych . . . . 166
Krótka przerwa na demonstrację siły bez współczucia . . . . . . . . . . . 166
Wracając do brązowookiego Carla . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Czwartkowe posiedzenie Komisji ds. Zwolnień Warunkowych i Dyscypliny . . . . . . . 168
Głodujący więzień wypisuje się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Z uzależnionymi sprawa jest łatwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Zagadkowy osiłek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Brak spontaniczności „Sierżanta” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Skrucha nie przynosi rezultatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Gdy zwolniony warunkowo więzień zostaje przewodniczącym Komisji ds. Zwolnień
Warunkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Rozdział 8. Czwartek: konfrontacje z rzeczywistością . . . . . . . . . . . 177
Wybuch agresji w więzieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Więzień 5704 dorabia się następnych szykan . . . . . . . . . . . . . . . 180
Więzień 416 przeciwstawia się systemowi przez strajk głodowy . . . . . . . . . . 181
Jeszcze dwóch więźniów załamuje się . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Listy z Więzienia Stanford do domu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Christina dołącza do przyjęcia u Szalonego Kapelusznika . . . . . . . . . . . . 184
Ksiądz wypełnia swoją obietnicę duszpasterskiej pomocy . . . . . . . . . . . . 185
Bohater we wstecznym lusterku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Przyjaciel okazuje trochę serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
„To, co robicie tym chłopcom, to okropność!” . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Jesteście samcami wielbłądów, a teraz wskoczcie na samice . . . . . . . . . . . . 192
Rozdział 9. Piątek: nadchodzi zmierzch . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Piątek: końcowy apel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Obrońca z urzędu w obronie praw więźniów . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Słuchajcie uważnie: koniec eksperymentu. Jesteście wolni . . . . . . . . . . . . 200
Bankructwo starej energii, odnalezienie nowej . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Wszyscy na pokład: do podsumowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Byli skazańcy: upust emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Niezadowolenie byłych strażników . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Końcowe połączenie obu grup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Co to znaczy być strażnikiem lub więźniem? . . . . . . . . . . . . . . . 207
O roli więźnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
O sile roli strażnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
O dobrych i złych strażnikach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
O cichej furii sadyzmu strażników . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
O naturze więźniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
O przemianie charakteru w sześć dni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
O „małych eksperymentach” Hellmanna . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Rozdział 10. Znaczenie i przesłanie Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego:
alchemia przemiany osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Rekapitulacja przed zagłębieniem się w analizę danych . . . . . . . . . . . . . 217
Czego dowiedzieliśmy się na podstawie naszych danych? . . . . . . . . . . . . . 219
Miary osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Nauki i przesłania płynące ze Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego . . . . . . . 227
Zalety nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Przemiana strażników pod wpływem posiadanej władzy . . . . . . . . . . . . 229
Patologie roli więźnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Dlaczego sytuacja ma znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Wpływ reguł na kształtowanie rzeczywistości . . . . . . . . . . . . . . . 234
Kiedy role stają się rzeczywistością . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Przejście od roli uzdrowiciela do roli zabójcy . . . . . . . . . . . . . . . 236
Wzajemnie uzupełniające się role i ich scenariusze . . . . . . . . . . . . . . 237
Role odgrywane w eksperymencie przez dorosłych . . . . . . . . . . . . . . 238
Role a odpowiedzialność za występki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Anonimowość i deindywiduacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Dysonans poznawczy, który racjonalizuje zło . . . . . . . . . . . . . . . 240
Siła aprobaty społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Społeczne konstruowanie rzeczywistości . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Dehumanizacja: inny człowiek jako ktoś pozbawiony wartości . . . . . . . . . . 243
Szczęśliwy traf rzuca strumień światła na Stanfordzki Eksperyment Więzienny . . . . . 245
Stanfordzki Eksperyment Więzienny a duch tamtych czasów . . . . . . . . . . . . 246
Dlaczego systemy mają największe znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Rozdział 11. Stanfordzki Eksperyment Więzienny: aspekty etyczne i dalsze
rozwinięcia eksperymentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Wynaturzenie ludzkiego dążenia do perfekcji . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Refleksje etyczne nad Stanfordzkim Eksperymentem Więziennym . . . . . . . . . . 253
Etyka absolutna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Z punktu widzenia norm absolutnych Stanfordzki Eksperyment Więzienny
był nieetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Etyka relatywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Pozytywne konsekwencje dla uczestników . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Nieoczekiwane korzyści osobiste dla uczestników i personelu Stanfordzkiego
Eksperymentu Więziennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Nieśmiałość jako więzienie narzucone sobie samemu . . . . . . . . . . . . . 262
Szaleństwo u ludzi normalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Nauczanie przez przekazywanie uprawnień . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Wpływ na mnie osobiście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Maksymalizowanie korzyści: szerzenie idei społecznej . . . . . . . . . . . . 265
Potęga mediów i obrazów wzrokowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Replikacje i rozwinięcia eksperymentu . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Solidna replikacja w innej kulturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Symulacja na oddziale psychiatrycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Niepowodzenie pozornej replikacji w telewizyjnym pseudoeksperymencie . . . . . . 268
Stanfordzki Eksperyment Więzienny jako ostrzeżenie przed nadużywaniem władzy . . . . 268
Przenikanie do kultury popularnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Witryna Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: siła Internetu . . . . . . . . . 271
Rozdział 12. Badanie dynamiki społecznej: władza, konformizm
i posłuszeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Co ujawniły badania nad wpływem sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Uwaga! Mogą działać atrybucje egotystyczne . . . . . . . . . . . . . . . 278
Badania Ascha nad konformizmem: podporządkowywanie się . . . . . . . . . . 279
Ślepe posłuszeństwo wobec autorytetu: wstrząsające badania Milgrama . . . . . . . . 281
Paradygmat badań Milgrama nad posłuszeństwem . . . . . . . . . . . . . . 281
Wynik przewidywany przez ekspertów . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Wstrząsająca prawda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Wariacje na temat posłuszeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Dziesięć wniosków wynikających z badań Milgrama: jak tworzyć złe pułapki
na dobrych ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
Replikacje i modyfikacje Milgramowskiego modelu posłuszeństwa . . . . . . . . . 287
Niewłaściwe postępowanie pielęgniarek wobec pacjentów pod wpływem poleceń
lekarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Administracyjne posłuszeństwo wobec autorytetu . . . . . . . . . . . . . . 289
Posłuszeństwo seksualne wobec autorytetu: numer z rewizją osobistą . . . . . . . . 290
Podobieństwo do nazistów: czy mogłoby to się zdarzyć w Twoim mieście? . . . . . . . . 292
Produkowanie nazistów w amerykańskiej klasie szkolnej . . . . . . . . . . . . 292
Kształtowanie małych bestii w szkole podstawowej: oczy brązowe przeciw oczom
niebieskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Poparcie na Hawajach dla „ostatecznego rozwiązania”: uwolnienie świata
od nieprzystosowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Nakłanianie zwykłych mężczyzn do niezwykłego mordowania . . . . . . . . . . 296
Banalność zła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Oprawcy i kaci: typy patologiczne czy imperatywy sytuacyjne? . . . . . . . . . . 300
„Doskonali żołnierze 11 września” i „zwykłe brytyjskie chłopaki” dokonują na nas
zamachów bombowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Ostateczny test ślepego posłuszeństwa wobec autorytetu: zabijanie własnych dzieci
na rozkaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Rozdział 13. Badanie dynamiki społecznej: deindywiduacja, dehumanizacja i zło
bezczynności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Deindywiduacja, anonimowość i destrukcyjność . . . . . . . . . . . . . . . 310
Szokujące zachowanie anonimowych kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Mądrość kulturowa: jak sprawić, żeby wojownicy zabijali na wojnie, ale nie w domu . . . . 314
Deindywiduacja przekształca naszą apollińską naturę w naturę dionizyjską . . . . . . 315
Efekt zapustów: wspólna deindywiduacja jako ekstaza . . . . . . . . . . . . . 316
Dehumanizacja i odłączenie moralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Dehumanizacja eksperymentalna: określanie studentów mianem zwierząt . . . . . . 318
Mechanizmy odłączania moralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Zrozumienie dehumanizacji nie jest równoznaczne z jej usprawiedliwieniem . . . . . . 321
Kreowanie zdehumanizowanych wrogów państwa . . . . . . . . . . . . . . 321
Zło bezczynności: bierność przypadkowych świadków . . . . . . . . . . . . . . 323
Przypadek Kitty Genovese: psychologowie społeczni spieszą na ratunek,
poniewczasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Badania nad interwencją przypadkowych świadków . . . . . . . . . . . . . 324
Jak dobrzy są Dobrzy Samarytanie, którzy się spieszą? . . . . . . . . . . . . 325
Zinstytucjonalizowane zło bezczynności . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Dlaczego sytuacje i systemy są ważne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Oszacowanie siły sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
Następny etap: o jabłkach, skrzynkach, grubych rybach i ważniakach . . . . . . . . . 329
Rozdział 14. Znęcanie się i tortury w więzieniu Abu Ghraib: zrozumienie
i personalizacja jego okropności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Zrozumieć bezsensowne znęcanie się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Czas kwitnących jabłoni w stolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Miejsce: Więzienie Abu Ghraib . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
Wysoka wieża jako cel ataków moździerzowych . . . . . . . . . . . . . . . 339
Nowy dowódca przybywa na miejsce, ale nie widzi nic . . . . . . . . . . . . 340
„Chip” Frederick jakiego poznałem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Przebieg służby Fredericka w więziennictwie i wojsku . . . . . . . . . . . . 343
Oceny psychologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
Zgniłe jabłko czy owoc w najlepszym gatunku? . . . . . . . . . . . . . . . 346
Sytuacja: koszmary i zabawy nocne na Kondygnacji 1A . . . . . . . . . . . . . 346
Przygotowanie i odpowiedzialność . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Nieustanna praca nocna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Wielu innych występujących na tej całonocnej scenie . . . . . . . . . . . . . 349
Czynnik strachu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
Porównania ze strażnikami w Stanfordzkim Eksperymencie Więziennym . . . . . . . 353
Dynamika seksualna na Kondygnacji 1A . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Uwagi ostrzegawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Katalizator Graner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Inne spojrzenia na Charlesa Granera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Zdjęcia jako trofea: udokumentowana cyfrowo deprawacja . . . . . . . . . . . . 360
Cyfrowa siła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
„Zdjęcia-trofea” w innych czasach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Ekshibicjoniści występujący dla podglądaczy . . . . . . . . . . . . . . . 362
Złożone motywy i dynamika społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
Inscenizowane zdjęcia wykorzystywane do grożenia zatrzymanym . . . . . . . . 363
Uzyskanie statusu, dokonanie zemsty . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Deindywiduacja i efekt zapustów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
Porównywalne okrucieństwa dokonywane przez żołnierzy brytyjskich i żołnierzy
amerykańskich z elitarnych jednostek . . . . . . . . . . . . . . . . 365
Postawienie sierżanta Ivana Fredericka przed sądem . . . . . . . . . . . . . . 366
Proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Wyrok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
Parę istotnych porównań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
Przekształcenie strażnika więziennego Ivana Fredericka w więźnia numer 789689 . . . . . 370
Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
Rozdział 15. System przed sądem: współudział dowództwa . . . . . . . . . 376
Dochodzenia w sprawie Abu Ghraib ujawniają wady systemu . . . . . . . . . . . 377
Raport Rydera jako pierwszy wysłał sygnały ostrzegawcze . . . . . . . . . . . . 378
Raport Taguby jest gruntowny i surowy . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
Zaniedbania w komunikacji, szkoleniu i dowodzeniu . . . . . . . . . . . . 380
Taguba atakuje zaniedbujących obowiązki nieudolnych dowódców . . . . . . . . 381
Raport Faya i Jonesa rozszerza zakres osób odpowiedzialnych – ku górze
i na zewnątrz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
Współdziałanie z bezprawnymi akcjami CIA jako „praca zespołowa” . . . . . . . 384
Stwarzanie niezdrowego środowiska pracy . . . . . . . . . . . . . . . 384
Kiedy zeznania obronne żołnierzy Żandarmerii Wojskowej okazują się prawdziwe . . . 385
Porządne psy popełniają obrzydliwe świństwa . . . . . . . . . . . . . . 385
Nadzy więźniowie są więźniami zdehumanizowanymi . . . . . . . . . . . 386
Ustalanie winnych: oficerowie, Wywiad Wojskowy, przesłuchujący, analitycy, tłumacze
i personel medyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
Raport Schlesingera określa winę . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
Rozpowszechnienie okrucieństw dokonywanych przez wojsko . . . . . . . . . 387
Główne obszary problemowe i warunki utrudniające . . . . . . . . . . . . 388
Znów mamy do czynienia z porażką dowództwa . . . . . . . . . . . . . 388
Psychologia społeczna nieludzkiego traktowania innych . . . . . . . . . . . . 389
Nauki wynikające z Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego . . . . . . . . . 389
Raport Human Rights Watch: „Unikanie odpowiedzialności za tortury?” . . . . . . . . 390
Wielu maltretujących, niewielu ukaranych, oficerowie wychodzą na wolność . . . . . . 391
Human Rights Watch sięga do górnych poziomów hierarchii służbowej . . . . . . . 392
Pozbawić nietykalności architektów polityki niezgodnej z prawem . . . . . . . . . 393
Przed sądem: sekretarz obrony Donald Rumsfeld . . . . . . . . . . . . . . 393
Przed sądem: były dyrektor CIA George Tenet . . . . . . . . . . . . . . . 395
„Lodowy Człowiek” znika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
Przed sądem: generał broni Ricardo Sanchez . . . . . . . . . . . . . . . 397
Przed sądem: generał dywizji Geoffrey Miller . . . . . . . . . . . . . . . 399
Tortury, wszędzie tortury i okaleczanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
Ujawnienie powszechnego stosowania okrucieństw wobec więźniów
przed Abu Ghraib . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
Piechota Morska z zimną krwią morduje irackich cywilów . . . . . . . . . . . 402
Następni przed sąd: świadkowie oskarżenia . . . . . . . . . . . . . . . . 405
Elitarni żołnierze tak postępują: 82 Dywizja Powietrznodesantowa łamie kości i pali
fotografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
„Laski od tortur” wykonują taniec erotyczny z więźniami w „konfesjonale”
Guantánamo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Inne ujawnione fakty dotyczące przestępstw i występków w Guantánamo . . . . . . . 412
„Zlecanie” tortur na zewnątrz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
Dotrzeć do szczytu: obarczenie odpowiedzialnością Dicka Cheneya i George’a W. Busha . . . . 414
Wojna z terrorem ukształtowała zmianę paradygmatu tortur . . . . . . . . . . . 414
Wiceprezydent Dick Cheney jako „wiceprezydent od tortur” . . . . . . . . . . 416
Prezydent George W. Bush jako „głównodowodzący czasu wojny” . . . . . . . . . 417
Notatki służbowe o torturach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Grupa Robocza Dochodzeń Karnych Departamentu Obrony przeciwna przesłuchaniom
w Guantánamo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Obsesja na punkcie wojny z terrorem . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Sędziowie przysięgli, proszę o werdykt . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Wpuśćmy trochę słońca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Rozdział 16. Przeciwstawianie się wpływom sytuacyjnym i sławienie heroizmu . . . 428
Uczenie się, jak stawiać opór niepożądanym wpływom . . . . . . . . . . . . . . 430
Dualizm: odłączenie a nasycenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Dziesięcioetapowy program stawiania oporu niepożądanym wpływom . . . . . . . . 431
Paradoksy heroizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
Heroizm i bohaterowie – co to takiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Definicje bohaterów i heroizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Bohaterowie wojskowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
Bohaterowie cywilni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Bohaterowie ryzyka fizycznego a bohaterowie ryzyka społecznego . . . . . . . . . 442
Nowa taksonomia heroizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
Przykładowe sylwetki bohaterów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Bohaterowie apartheidu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Bohater antykomunistyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Bohaterowie wojny wietnamskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
Żołnierz, który podniósł alarm podczas wojny w Iraku . . . . . . . . . . . 449
Bohaterowie Jonestown . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
Wielowymiarowy model heroizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Kontrasty heroizmu: niezwykły czy banalny . . . . . . . . . . . . . . . . 454
O banalności zła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454
O banalności heroizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Heroizm jako potwierdzenie wspólnoty ludzkiej . . . . . . . . . . . . . . . 458
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472
SPIS TREŚCI
