Endokrynologia ciąży
Książka jest pierwszą polską monografią książkową o tematyce endokrynnych uwarunkowań ciąży. W pierwszej części są prezentowane najnowsze wiadomości dotyczące endokrynologii ciąży w aspekcie wydzielania wewnętrznego płodu, matki oraz zagadnień klinicznych. W drugiej części, w sposób praktyczny, omówione są zagadnienia dotyczące endokrynologii, ciąży i porodu i połogu. W tej części znajdzie się przewodnik postępowania w przypadku chorób endokrynologicznych, rozdział mówiący o możliwości rozrodu przy współwystępowaniu endokrynopatii, na temat endokrynologicznych aspektów poronienia oraz połogu i laktacji. Publikacja jest adresowana do specjalistów ginekologów-położników, endokrynologów i neonatologów.
Wykaz skrótów XX
Przedmowa XXV
Fizjologia wydzielania wewnętrznego w ciąży 1
1. Wpływ chorób endokrynologicznych na płodność kobiety – Błażej Męczekalski, Adam Czyżyk, Agnieszka Podfigurna-Stopa, Krzysztof Katulski, Marzena Maciejewska-Jeske 3
1.1 Wpływ chorób podwzgórza i przysadki na płodność 3
1.1.1 Zaburzenia czynnościowe 3
1.1.2 Zaburzenia o podłożu psychicznym 3
1.2 Wpływ chorób tarczycy na płodność 5
1.2.1 Niedoczynność tarczycy 5
1.2.2 Nadczynność tarczycy 6
1.2.3 Choroby autoimmunologiczne tarczycy a płodność 7
1.3 Wpływ zaburzeń równowagi wapniowo-fosforanowej na płodność 8
1.4 Nadczynność kory nadnerczy 8
1.4.1 Definicje 8
1.4.2 Płodność 8
1.5 Niedoczynność kory nadnerczy 9
1.5.1 Definicje 9
1.5.2 Płodność 9
1.6 Pierwotny hiperaldosteronizm 10
1.6.1 Definicje 10
1.6.2 Płodność 10
1.7 Wpływ chorób jajników na płodność 10
1.7.1 Dysgenezje gonad 10
1.7.2 Zespół policystycznych jajników 13
1.8 Wpływ wrodzonego przerostu nadnerczy na płodność 15
1.8.1 Płodność u kobiet z klasycznym wrodzonym przerostem nadnerczy 16
1.8.2 Płodność u kobiet z nieklasycznym wrodzonym przerostem nadnerczy 16
2. Zmiany hormonalne w organizmie matki – przejście od cyklu miesiączkowego do ciąży 19
2.1 Podwzgórze i przysadka w ciąży – Przemysław Biliński, Agnieszka Podfigurna-Stopa, Błażej Męczekalski 19
2.1.1 Podwzgórze 19
2.1.2 Przysadka 20
2.1.3 Charakterystyka regulacji podwzgórzowo-przysadkowej w ciąży 21
2.2 Funkcja jajników – Błażej Męczekalski, Dariusz Szpurek, Agnieszka Podfigurna-Stopa 25
2.2.1 Hormony steroidowe 25
2.2.2 Hormony peptydowe 37
2.3 Fizjologia tarczycy – Roman Smolarczyk 40
2.3.1. Synteza i wydzielanie hormonów tarczycy . . . . . . . . . . . . 40
2.3.2. Transport oraz metabolizm hormonów tarczycy . . . . . . . . . . 42
2.3.3. Działanie hormonów tarczycy w tkankach obwodowych . . . . . . . 42
2.3.4. Regulacja wydzielania hormonów tarczycy . . . . . . . . . . . . 43
2.3.5. Zmiany w fizjologii tarczycy w ciąży . . . . . . . . . . . . . . 44
2.3.6. Fizjologia tarczycy płodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.4. Nadnercza – Błażej Męczekalski, Krzysztof Katulski, AgnieszkaPodfigurna-Stopa, Adam Czyżyk . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.4.1. Anatomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.4.2. Fizjologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.4.3. Oś podwzgórze–przysadka–nadnercza . . . . . . . . . . . . . 48
2.4.4. Glikokortykosteroidy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.4.5. Mineralokortykosteroidy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.4.6. Androgeny nadnerczowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.4.7. Rdzeń nadnerczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.5. Homeostaza glukozy w ciąży – Ewa Wender-Ożegowska . . . . . . . . 59
2.5.1. Główne uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.5.2. Adaptacja organizmu kobiety do ciąży . . . . . . . . . . . . . 59
2.5.3. Gospodarka węglowodanowa w ciąży . . . . . . . . . . . . . 60
2.6. Homeostaza wapniowo-fosforanowa – Błażej Męczekalski, Adam Czyżyk,Roman Lorenc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2.6.1. Gospodarka wapniowa i metabolizm kostny podczas ciąży i połogu . . 68
2.6.2. Zmiany w gospodarce wapniowo-fosforanowej w ciąży . . . . . . . 70
2.6.3. Zmiany w gospodarce wapniowo-fosforanowej podczas laktacji . . . . 75
3. Funkcja endokrynna ciałka żółtego – Krzysztof Czajkowski . . . . . . . . . . . 79
3.1. Czynność ciałka żółtego w cyklu miesiączkowym . . . . . . . . . . . . . 79
3.2. Ciałko żółte ciążowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.3. Niedomoga lutealna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.4. Czynność ciałka żółtego w technikach wspomaganego rozrodu . . . . . . . 82
4. Endokr ynologia płodu – Krzysztof Czajkowski . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.1. Rozwój i czynność podwzgórza i przysadki . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.2. Rozwój i czynność gonad płodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.3. Rozwój i czynność tarczycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
4.3.1. Nieprawidłowa czynność tarczycy płodu . . . . . . . . . . . . . 92
4.3.2. Wpływ hormonów tarczycy na ośrodkowy układ nerwowy płodu . . . 94
4.3.3. Wpływ wybranych leków na funkcję tarczycy płodu . . . . . . . . 96
4.4. Rozwój i czynność przytarczyc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.4.1. Wrodzone i nabyte zaburzenia przytarczyc . . . . . . . . . . . . 98
4.4.2. Wpływ wybranych leków na czynność przytarczyc płodu . . . . . . 100
4.5. Rozwój i czynność nadnerczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.5.1. Kora nadnerczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4.5.2. Rdzeń nadnerczy płodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5. Jednostka matczyno-łożyskowo-płodowa – Leszek Pawelczyk, Agnieszka Mitkowska . 110
5.1. Okres wczesnej ciąży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
5.2. Okres pełnej aktywności łożyska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
5.2.1. Synteza gestagenów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
5.2.2. Synteza estrogenów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5.2.3. Steroidogeneza nadnerczowa płodu . . . . . . . . . . . . . . 115
5.3. Czynność jednostki matczyno-łożyskowo-płodowej a poród . . . . . . . . . 116
6 Funkcja endokrynna błon płodowych i doczesnej – Błażej Męczekalski, Adam Czyżyk, Agnieszka Podfigurna-Stopa 121
6.1 Hormony peptydowe błon płodowych i doczesnej 121
6.2 Hormony podobne do hormonów podwzgórzowych 122
6.2.1 Kortykoliberyna 122
6.2.2 Urokortyny 123
6.2.3 Neuropeptyd Y 124
6.2.4 Łożyskowa gonadoliberyna 125
6.2.5 Łożyskowa tyreoliberyna 125
6.3 Hormony podobne do hormonów przysadkowych 125
6.3.1 Ludzka gonadotropina kosmówkowa 125
6.3.2 Łożyskowy hormon wzrostu 127
6.3.3 Łożyskowa adrenokortykotropina 127
6.3.4 Ludzki laktogen łożyskowy 127
6.3.5 Oksytocyna 128
6.3.6 Peptydy opioidowe 128
6.4 Czynniki wzrostu 129
6.4.1 Inhibiny 129
6.4.2 Aktywiny 129
6.5 Inne łożyskowe hormony peptydowe 130
6.5.1 Osoczowe białko ciążowe 130
6.5.2 Glikoproteina ß1 specyficzna dla ciąży 130
6.6 Doczesnowe hormony peptydowe 130
6.6.1 Prolaktyna 130
6.6.2 Relaksyna 131
6.6.3 Prorenina 132
6.6.4 Białko łożyskowe 5 132
7. Endokrynne uwarunkowania porodu – Grzegorz H. Bręborowi 135
7.1 Czynność skurczowa mięśnia macicy w czasie ciąży 135
7.2 Steroidy 136
7.3 Tlenek azotu 138
7.4 Hormon uwalniający kortykotropinę 138
7.5 Białka surfaktantu 139
7.6 Prostaglandyny 140
7.7 Oksytocyna 142
7.8 Udział mediatorów zapalenia w inicjacji porodu 142
8. Endokrynologia połogu i laktacji – Magdalena Kłudka-Sternik, Tomasz Paszkowski 144
8.1 Czynniki endokrynne wpływające na laktację 144
8.2 Dysfunkcja przysadki – zespół Sheehana 145
8.3 Prolaktyna – stężenie w surowicy krwi w okresie ciąży i połogu 145
8.3.1 Depresja poporodowa 146
8.4 Oksytocyna 147
8.5 Beta-endorfiny, ludzka gonadotropina kosmówkowa, kortyzol – stężeniew surowicy krwi w ciąży i połogu 147
8.6 Estrogeny i progesteron – zmiany stężenia w surowicy krwi w ciąży i połogu 147
8.7 Hormony tarczycy 148
8.8 Laktacja a seksualność kobiety 148
8.8.1 Oś podwzgórze–przysadka–jajnik 148
8.8.2 Stężenie LH i FSH w okresie laktacji i połogu 149
8.9 Płodność w okresie laktacji 150
8.10 Inhibiny – udział w procesie laktacji 150
8.11 Odpowiedź immunologiczna w okresie połogu i laktacji 151
8.12 Laktacja – kolejne etapy 152
8.12.1 Zmiany w składzie mleka 153
Endokrynologia kliniczna w ciąży i połogu 155
9. Choroby podwzgórza i przysadki mózgowej u kobiet w ciąży – Stanisław Radowicki, Agnieszka Podfigurna-Stopa, Krzysztof Katulski, Błażej Męczekalski 157
9.1 Podwzgórze 157
9.1.1 Zaburzenia czynnościowe i o podłożu psychicznym 157
9.1.2 Zaburzenia o podłożu organicznym 160
9.2 Przysadka mózgowa 161
9.2.1 Hiperprolaktynemia i gruczolaki przysadki produkujące prolaktynę (prolactinoma) w ciąży 161
9.2.2 Choroba Cushinga w ciąży 163
9.2.3 Akromegalia w ciąży 165
9.2.4 Zespół Sheehana 166
9.2.5 Moczówka prosta w ciąży 167
9.2.6 Limfocytarne zapalenie przysadki 168
10. Choroby tarczycy w ciąży – Roman Smolarczyk 171
10.1 Niedoczynność tarczycy 171
10.1.1 Niedoczynność tarczycy w ciąży 171
10.1.2 Wrodzona niedoczynność tarczycy 178
10.2 Nadczynność tarczycy 181
10.2.1 Nadczynność tarczycy w ciąży 181
10.2.2 Płodowa nadczynność tarczycy 191
10.2.3 Noworodkowa nadczynność tarczycy 192
10.2.4 Noworodkowa niedoczynność tarczycy wywołana leczeniem tyreostatykami 192
10.2.5 Noworodkowa centralna niedoczynność tarczycy 192
10.2.6 Poporodowe zapalenie tarczycy 193
10.3 Nowotwory tarczycy podczas ciąży 196
10.3.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 196
10.3.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 197
10.3.3 Rozpoznawanie 197
10.3.4 Leczenie 198
10.3.5 Profilaktyka 200
10.3.6 Rokowanie 200
11. Choroby nadnerczy u kobiet w ciąży – Błażej Męczekalski, Krzysztof Katulski, Marzena Maciejewska-Jeske, Agnieszka Podfigurna-Stopa, Adam Czyżyk 201
11.1 Nadczynność kory nadnerczy w przebiegu ciąży 201
11.1.1 Klasyfikacja 201
11.1.2 Etiopatogeneza i epidemiologia 201
11.1.3 Obraz kliniczny 202
11.1.4 Rozpoznanie 202
11.1.5 Leczenie 203
11.1.6 Konsekwencje 204
11.2 Niedoczynność kory nadnerczy w przebiegu ciąży 204
11.2.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 204
11.2.2 Obraz kliniczny 206
11.2.3 Rozpoznanie 206
11.2.4 Leczenie 207
11.2.5 Rokowanie 207
11.3 Pierwotny hiperaldosteronizm w przebiegu ciąży 208
11.3.1 Etiopatogeneza i epidemiologia. 208
11.3.2 Obraz kliniczny 208
11.3.3 Diagnostyka 209
11.3.4 Leczenie 209
11.4 Wrodzony przerost nadnerczy u kobiet w ciąży 210
11.4.1 Wrodzony przerost nadnerczy u kobiet w ciąży z niedoborem 21-?-hydroksylazy 210
11.4.2 Etiopatogeneza i epidemiologia 210
11.4.3 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 211
11.4.4 Płodność u kobiet z wrodzonym przerostem nadnerczy 212
11.4.5 Powikłania dla matki i dziecka 212
11.4.6 Diagnostyka 213
11.4.7 Leczenie 214
11.5 Niedobór 11-ß-hydroksylazy 216
11.5.1 Obraz kliniczny 216
11.5.2 Epidemiologia 216
11.5.3 Rozpoznanie 216
11.5.4 Leczenie 216
11.5.5 Monitorowanie 216
11.5.6 Ciąża u pacjentek z niedoborem 11-ß-hydroksylazy 217
11.6 Niedobór dehydrogenazy 3-ß-hydroksysteroidowej 217
11.6.1 Leczenie 217
11.7 Guz chromochłonny nadnerczy w ciąży 218
11.7.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 218
11.7.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 218
11.7.3 Rozpoznanie 219
11.7.4 Różnicowanie 219
11.7.5 Możliwości lecznicze 219
11.8 Rak nadnerczy w ciąży 220
11.8.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 220
11.8.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 220
11.8.3 Rozpoznanie 221
11.8.4 Leczenie 221
11.8.5 Rokowanie 221
11.8.6 Sytuacje szczególne 221
11.9 Incydentaloma nadnerczy w ciąży 222
11.9.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 222
11.9.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 222
11.9.3 Rozpoznanie 222
11.9.4 Leczenie 223
12. Guzy hormonalnie czynne jajników w ciąży – Witold Kędzia, Marek Spaczyński 226
12.1 Nowotwory gonadalne 227
12.1.1 Gyneblastomata 227
12.1.2 Androblastomata 232
12.1.3 Gynandroblastomata – nowotwory gonadalne mieszane i niesklasyfikowane 235
12.1.4 Inne guzy jajnika hormonalnie czynne 235
13. Endokrynologiczne zaburzenia jajników a ciąża – Błażej Męczekalski, Agnieszka Podfigurna-Stopa, Adam Czyżyk, Krzysztof Katulski 237
13.1 Dysgenezja gonad 237
13.1.1 Ciąża u kobiety z zespołem Turnera 238
13.2 Przedwczesne wygasanie czynności jajników 238
13.3 Zespół policystycznych jajników 239
13.3.1 Zaburzenia wczesnego okresu ciąży u chorych z zespołem policystycznych jajników 241
13.3.2 Zespół policystycznych jajników i nawracające wczesne poronienia 243
13.3.3 Zaburzenia obserwowane podczas ciąży u kobiet z zespołem policystycznych jajników 243
13.3.4 Zespół policystycznych jajników a powikłania w okresie porodu 245
13.3.5 Wpływ leczenia metforminą na powikłania w ciąży u chorych z zespołem policystycznych jajników 246
13.4 Podsumowanie 247
14. Cukrzyca a ciąża – Ewa Wender-Ożegowska, Agnieszka Zawiejska, Jacek Brązert 250
14.1 Cukrzyca ciążowa 251
14.1.1 Epidemiologia i czynniki ryzyka 251
14.1.2 Patofizjologia 253
14.1.3 Diagnostyka 254
14.1.4 Czynnik ryzyka powikłań matczynych i płodowych 257
14.1.5 Leczenie 261
14.2 Cukrzyca przedciążowa 264
14.2.1 Planowanie ciąży 265
14.2.2 Matczyna hiperglikemia jako czynnik ryzyka powikłań ciąży 267
14.2.3 Powikłania naczyniowe cukrzycy a ciąża 272
14.2.4 Retinopatia cukrzycowa a ciąża 273
14.2.5 Nefropatia cukrzycowa a ciąża 275
14.2.6 Neuropatia cukrzycowa a ciąża 280
14.2.7 Insulinoterapia w okresie ciąży 281
14.2.8 Nadzór nad ciążą powikłaną cukrzycą 283
14.2.9 Nadzór śródporodowy nad pacjentką chorującą na cukrzycę przedciążową 287
15. Otyłość a ciąża – Ewa Wender-Ożegowska 294
15.1 Definicja otyłości 294
15.2 Epidemiologia otyłości 295
15.3 Zmiany metaboliczne towarzyszące otyłości 296
15.4 Aspekty kliniczne otyłości w okresie ciąży 298
15.5 Powikłania matczyne otyłości 299
15.5.1 Cukrzyca ciążowa 299
15.5.2 Nadciśnienie tętnicze 299
15.5.3 Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa 300
15.6 Powikłania płodowe i noworodkowe otyłości matczynej 301
15.6.1 Wady rozwojowe 301
15.6.2 Poronienia 301
15.6.3 Masa ciała noworodków 302
15.6.4 Śmiertelność okołoporodowa 302
15.6.5 Powikłania odległe 303
15.7 Powikłania okołoporodowe otyłości matczynej 303
15.8 Postępowanie terapeutyczne 304
15.8.1 Planowanie ciąży 304
15.8.2 Zalecenia dietetyczne i aktywność fizyczna 304
15.8.3 Profilaktyka zakrzepowa 305
15.8.4 Profilaktyka stanu przedrzucawkowego 306
15.8.5 Diagnostyka cukrzycy ciążowej 306
15.9 Planowanie porodu 307
15.10 Podsumowanie 309
16. Zaburzenia równowagi wapniowo-fosforanowej – Błażej Męczekalski, Adam Czyżyk, Roman Lorenc 313
16.1 Pierwotna nadczynność przytarczyc 313
16.1.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 313
16.1.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 314
16.1.3 Rozpoznanie 316
16.1.4 Leczenie 318
16.1.5 Profilaktyka 321
16.1.6 Sytuacje szczególne 322
16.2 Niedoczynność przytarczyc 322
16.2.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 322
16.2.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 323
16.2.3 Rozpoznanie 324
16.2.4 Leczenie 325
16.2.5 Sytuacje szczególne 326
16.3 Rzekoma niedoczynność przytarczyc 326
16.3.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 326
16.3.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 327
16.3.3 Rozpoznanie 327
16.3.4 Leczenie i monitorowanie 328
16.4 Rodzinna hiperkalcemia hipokalciuryczna 328
16.5 Osteoporoza związana z ciążą i laktacją 329
16.5.1 Etiopatogeneza i epidemiologia 330
16.5.2 Obraz kliniczny i przebieg naturalny 330
16.5.3 Rozpoznanie 331
16.5.4 Leczenie 333
16.5.5 Profilaktyka i monitorowanie 333
16.5.6 Sytuacje szczególne 333
17. Rozrosty i nowotwory trofoblastu – Ewa Nowak-Markwitz, Marek Spaczyński 336
17.1 Etiopatogeneza 337
17.2 Rozpoznanie 337
17.3 Klasyfikacja 338
17.4 Objawy kliniczne 338
17.5 Badania diagnostyczne 339
17.5.1 Ultrasonografia 339
17.5.2 Rezonans magnetyczny 341
17.5.3 Gonadotropina kosmówkowa 341
17.6 Gonadotropina kosmówkowa w chorobie trofoblastycznej 346
17.7 Leczenie 348
17.7.1 Leczenie chirurgiczne 348
17.7.2 Chemioterapia choroby trofoblastycznej 349
17.7.3 Monitorowanie chorych po leczeniu 351
17.8 Guz miejsca łożyskowego 351
18. Endokrynne aspekty badań prenatalnych – Tomasz Opala, Dorota Rabiega-Gmyrek 355
18.1 Test PAPP-A 355
18.1.1 Osoczowe białko ciążowe 356
18.1.2 Ludzka gonadotropina kosmówkowa 357
18.2 Przesiewowe badania biochemiczne w kierunku trisomii 21 358
18.3 Test potrójny 359
18.3.1 Fetoproteina alfa 360
18.3.2 Wolny estriol 360
18.4 Test zintegrowany 362
18.5 Test poczwórny 362
18.6 Testy przesiewowe dodatkowe 362
18.6.1 Oznaczanie peptydu gonadotropowego w moczu matki 362
19.Leczenie hormonalne w połogu – Ewa Woźniakowska, Tomasz Paszkowski 364
19.1 Farmakologiczne metody hamowania laktacji 364
19.1.1 Bromokryptyna 364
19.1.2 Kabergolina 365
19.1.3 Pergolid 365
19.1.4 Chinagolid 365
19.1.5 Metergolina 365
19.1.6 Lizuryd 365
19.1.7 Objawy niepożądane agonistów dopaminy 366
19.2 Antykoncepcja hormonalna w połogu 366
19.2.1 Minipigułka progestagenna 366
19.3 Bezpieczeństwo stosowania leków hormonalnych podczas laktacji 370
19.3.1 Kategorie leków według FDA 371
19.3.2 Nowy podział leków według FDA 372
20.Hormonalne uwarunkowania poronień – Krzysztof Czajkowski 374
21.Ciąża ektopowa – aspekty hormonalne – Błażej Męczekalski, Adam Czyżyk, Agnieszka Podfigurna-Stopa 385
21.1 Etiopatogeneza 385
21.2 Epidemiologia 386
21.3 Obraz kliniczny 387
21.4 Rozpoznanie 387
21.5 Badania hormonalne 387
21.5.1 ß-hCG 387
21.5.2 Progesteron 388
21.5.3 Inhibina A 388
21.5.4 Naczyniowy czynnik wzrostu śródbłonka 388
21.5.5 Aktywina A 389
21.6 Leczenie 389
22.Hormonalne uwarunkowania porodu przedwczesnego – Grzegorz H. Bręborowicz 391
22.1 Zakażenie 391
22.2 Stres 392
22.3 Steroidy 393
22.4 Hormon uwalniający adrenokortykotropinę 394
22.5 Glikokortykosteroidy 394
22.6 Zaburzenia aktywności oraz zmiany strukturalne substancji czynnych 394
22.7 Rola leków hormonalnych w zapobieganiu i leczeniu porodu przedwczesnego 396
23. Ultrasonograficzna ocena narządów wydzielania wewnętrznego u płodu – Jacek Brązert, Agnieszka Zawiejska, Marek Pietryga 401
23.1 Obrazowanie tarczycy u płodu 401
23.2 Obrazowanie gonad płodu 403
23.3 Obrazowanie nadnerczy płodu 406
24.Wady płodu w chorobach o podłożu endokrynnym – Marek Pietryga, Rafał Iciek, Jacek Brązert 409
24.1 Cukrzyca ciężarnej a wady płodu 409
24.2 Choroby tarczycy u ciężarnej a wady płodu 414
24.3 Choroby nadnerczy u ciężarnej a wady płodu 418
24.4 Otyłość ciężarnej a wady płodu 419
