Geologiczna historia Polski
W książce opisano etapy rozwoju geologicznego Polski – od utworzenia fundamentu krystalicznego niespełna 2 mld lat temu po okres czwartorzędowy i epokę lodową, do czasów obecnych i najbliższej przyszłości. Dzisiejsza budowa kraju jest przedstawiona jako efekt nakładających się kolejno na siebie procesów i zdarzeń geologicznych, częściowo wykorzystujących wcześniejsze plany i struktury tektoniczne. Etapy historii omówiono w nawiązaniu do aktualnej międzynarodowej skali stratygraficznej, na rozległym tle globalnym i kontynentalnym.
Autor odwołuje się do wyników najnowszych badań geofizycznych i geologicznych prowadzonych między innymi z jego udziałem. Każdy rozdział kończy się podsumowaniem problemów otwartych, czekających na rozstrzygnięcie i będących przedmiotem dyskusji.
Publikacja jest cenną lekturą dla pracowników naukowych zajmujących się szeroko pojętymi naukami o Ziemi, dla studentów, doktorantów, a także nauczycieli przedmiotów geograficznych szkół średnich.
Przedstawiona ewolucja geologiczna obszaru Polski jest wywodem nie tylko kompletnym, ale również eleganckim, jeżeli można użyć tego słowa w odniesieniu do tekstu naukowego. Historia zaczyna się tak dawno jak tylko współczesna wiedza to umożliwia, a kończy nawet wybiegnięciem w nieodległą geologicznie przyszłość. […] Narkiewicz bardzo umiejętnie przybliża czytelnikowi wszystkie zasadnicze hipotezy, wnikliwie przedstawia argumentację i akcentuje swoją opinię, nie pomijając innych poglądów. […]cenne jest kończenie rozdziałów podsumowaniem obejmującym kwestie sporne i problemy otwarte. To uświadamia czytelnikowi czy jego wątpliwości wynikają z prostej niewiedzy, czy też są obiektywnym rezultatem aktualnego stanu poznania. (Z recenzji prof. dr. hab. Stanisława Skompskiego)
Recenzowana praca […] jest bardzo aktualnym i oryginalnym dziełem autorskim, niepodobnym do innych publikacji zajmujących się podobną tematyką. Jest to dojrzałe dzieło naukowe bardzo potrzebne i pożyteczne, napisane przez kompetentnego naukowca o ogromnej wiedzy, doświadczeniu i dorobku naukowym. Praca ta wnosi – bez wątpienia – istotny wkład do bardzo szerokiego obszaru wiedzy obejmującego całokształt geologicznej historii Polski oraz podejmuje próbę uporządkowania lawinowo przyrastających, coraz to nowszych wyników badań. Podejmując tę tematykę, bardzo dobrze wpisuje się w aktualną dyskusję naukową dotyczącą różnych aspektów ewolucji geologicznej naszego kraju na tle rozwoju Europy. Mieści się ona w czołówce najlepszych pozycji o tej tematyce. (Z recenzji prof. dr. hab. Jerzego Żaby)
Marek Narkiewicz – absolwent Wydziału Geologii UW, gdzie doktoryzował się w 1977 roku w dziedzinie geologii stratygraficzno-poszukiwawczej pod kierunkiem prof. Michała Szulczewskiego. Od końca lat 70. prowadzi geologiczne badania regionalne jako pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Zajmuje się stratygrafią dewonu, a także analizą basenów fanerozoicznych w Polsce i w sąsiednich krajach europejskich, zwłaszcza sedymentacją i diagenezą oraz modelowaniem subsydencji i rozwoju termicznego. W ostatniej dekadzie brał udział również w badaniach geofizyczno-geologicznych głębokiej struktury i ewolucji tektonicznej Polski.
******
Geological History of Poland
The book describes successive stages of Poland’s geological history: from accretion of the crystalline basement nearly 2 billion years ago to recent times and the near future. Present geological structure of the country is shown as the result of overlapping processes and events, using earlier tectonic patterns and structures. Historical phases are discussed against the current chronostratigraphy, in the continental and partly even
global context. The author refers to the results of latest geophysical and geological research.
Wstęp 11
1. Polska w geologicznej historii Europy 17
1.1. Tożsamość geologiczna Europy 17
1.2. Główne etapy rozwoju Europy 20
1.3. Geologia Polski a geologia Europy 24
Literatura wybrana 27
2. Powstanie i wczesne etapy rozwoju kratonu prekambryjskiego 28
2.1. Szersze spojrzenie 28
2.1.1. Powstanie protokratonów i amalgamacja kratonu (do ok. 1,7 Ga) 29
2.1.2. Ewolucja kratonu do wczesnego neoproterozoiku (ok. 1,7–1,0 Ga) 32
2.2. Akrecja skorupowa polskiej części kratonu 33
2.2.1. Rozwój skorupy sarmackiej 33
2.2.2. Akrecja segmentu fennoskandzkiego 36
2.3. Wczesne etapy rozwoju platformowego 40
2.3.1. Magmatyzm mezoproterozoiczny asocjacji AMCG 40
2.3.2. Inne procesy kształtujące skorupę kratonu 41
2.4. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 42
Literatura wybrana 43
3. Ryftowanie, wulkanizm i sedymentacja w ediakarze 45
3.1. Szersze spojrzenie 45
3.2. Brzeg kratonu wschodnioeuropejskiego a TTZ i TESZ 48
3.3. Tektonika a wulkanizm i sedymentacja w późnym neoproterozoiku 52
3.4. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 54
Literatura wybrana 55
4. Epoka kaledońska – sedymentacja i akrecja we wczesnym paleozoiku 57
4.1. Szersze spojrzenie 57
4.2. Rozwój basenów perykratonicznych 61
4.2.1. Basen bałtycki 63
4.2.2. Basen podlasko-lubelski 66
4.3. Rozwój sedymentacji w strefi e akrecji kaledońskiej 70
4.3.1. Blok pomorski i strefa Koszalina–Chojnic 70
4.3.2. Basen bloku łysogórskiego 72
4.3.3. Basen bloku małopolskiego 74
4.3.4. Blok górnośląski 79
4.4. Scenariusze rozwoju obszaru Polski w starszym paleozoiku 80
4.4.1. Wariant prawoskrętnej akrecji przesuwczej 81
4.4.2. Wariant lewoskrętnej ucieczki tektonicznej 82
4.4.3. Wariant tektoniki suwakowej 84
4.5. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 85
Literatura wybrana 87
5. Epoka waryscyjska – sedymentacja i akrecja w dewonie i karbonie 88
5.1. Szersze spojrzenie 88
5.2. Rozwój orogenu waryscyjskiego 93
5.2.1. Internidy sudeckie 93
5.2.2. Eksternidy morawsko-śląsko-wielkopolskie 100
5.3. Sedymentacja i tektonika przedpola waryscyjskiego 103
5.3.1. Rozwój basenów dewońskich 107
5.3.2. Tektonika bretońska 110
5.3.3. Turnej do wizenu środkowego – mobilny szelf i wulkanizm 111
5.3.4. Późny wizen–wczesny serpuchow – maksimum transgresji karbońskiej 111
5.3.5. Środkowy–późny serpuchow – erozja i sedymentacja paraliczna 114
5.3.6. Baszkir–moskow – sedymentacja lądowa 116
5.3.7. Inwersja waryscyjska (późny moskow–kazimow) 119
5.4. Podsumowanie: procesy orogeniczne a rozwój przedpola 121
5.5. Problemy otwarte i kwestie sporne 126
Literatura wybrana 126
6. Powaryscyjska tektonika, magmatyzm i sedymentacja 128
6.1. Szersze spojrzenie 128
6.2. Obszar Sudetów 132
6.2.1. Magmatyzm 132
6.2.2. Sedymentacja i tektonika – basen śródsudecki i północnosudecki 135
6.3. Obszar eksternidów i przedpola waryscyjskiego 136
6.3.1. Magmatyzm 136
6.3.2. Sedymentacja a wulkanizm i tektonika 139
6.4. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 141
Literatura wybrana 142
7. Rozwój basenu polskiego od środkowego permu do kredy wczesnej 144
7.1. Szersze spojrzenie 144
7.2. Basen polski – charakterystyka ogólna 147
7.3. Baseny permskie 148
7.3.1. Baseny czerwonego spągowca górnego 150
7.3.2. Basen cechsztyński 153
7.4. Basen polski od triasu do wczesnej kredy 158
7.4.1. Trias (do noryku) 158
7.4.2. Retyk–jura wczesna 161
7.4.3. Jura środkowa–jura późna 165
7.4.4. Kreda wczesna 167
7.5. Podsumowanie i problemy otwarte 167
Literatura wybrana 168
8. Sedymentacja i inwersja tektoniczna w późnej kredzie i wczesnym paleogenie 170
8.1. Szersze spojrzenie 170
8.2. Basen polski 174
8.3. Niewielkie baseny w południowo-zachodniej Polsce 176
8.4. Inwersja strukturalna w późnej kredzie i wczesnym paleogenie 178
8.5. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 181
Literatura wybrana 182
9. Historia równoległa: rozwój Karpat Polskich 184
9.1. Szersze spojrzenie 184
9.2. Strefowa budowa Karpat Polskich 187
9.3. Tatry i Pieniny od paleozoiku po wczesny paleogen 191
9.3.1. Masyw tatrzański (karbon–późna kreda) 191
9.3.2. Pieniński pas skałkowy (wczesna jura–środkowy eocen) 194
9.4. Historia paleogeńskiego basenu podhalańskiego 197
9.5. Procesy tektoniczno-sedymentacyjne w Karpatach zewnętrznych 199
9.5.1. Jura późna (środkowa?)–kreda wczesna 201
9.5.2. Kreda późna–paleogen wczesny 203
9.5.3. Eocen późny–miocen późny 203
9.5.4. Konsekwencje procesów kształtujących Karpaty zewnętrzne 205
9.6. Rozwój basenu przedkarpackiego 206
9.7. Małe baseny śródgórskie a proces wypiętrzania Karpat 209
9.8. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 210
Literatura wybrana 213
10. Polska pozakarpacka w paleogenie i neogenie 214
10.1. Szersze spojrzenie 214
10.2. Wypiętrzenie, erozja i wulkanizm w południowej Polsce 218
10.3. Rozwój sedymentacji w basenie Niżu Polskiego 222
10.3.1. Paleogen 224
10.3.2. Neogen 227
10.4. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 230
Literatura wybrana 231
11. Od zlodowaceń plejstoceńskich do czasów dzisiejszych i dalej 233
11.1. Szersze spojrzenie 233
11.2. Neotektonika i sejsmiczność 238
11.3. Rozwój obszaru Polski w plejstocenie 240
11.3.1. Plejstocen wczesny 242
11.3.2. Plejstocen środkowy 243
11.3.3. Plejstocen późny 245
11.4. Holocen i geologiczna przyszłość Polski 249
11.4.1. Holocen wczesny (11,7–8,3 ka przed A.D. 2000) 249
11.4.2. Holocen środkowy (8,3–4,25 ka przed A.D. 2000) 250
11.4.3. Holocen późny (4,25 ka przed A.D. 2000 do dzisiaj) 251
11.4.4. Geologiczna przyszłość Polski 252
11.5. Podsumowanie, problemy otwarte i kwestie sporne 254
Literatura wybrana 255
12. Podsumowanie: najkrótsza geologiczna historia Polski 256
Dodatek A
Słowniczek terminów i pojęć ogólnych 260
Dodatek B
Słowniczek terminów regionalnych 266
Dodatek C
Komentarz do nazw jednostek chronostratygraficznych 271
Indeks terminów regionalnych 272
