Hałda. O śląskiej wyobraźni symbolicznej
Książka nie jest sproblematyzowaną rozprawą, lecz zbiorem szkiców i interpretacji. W centrum widzenia autorki znalazły się wiersze, w których obraz hałdy jako najbardziej charakterystycznej ikony czarnego Śląska został potraktowany
symbolicznie. Hałda stanowi w nich nie tylko i nie wyłącznie nieusuwalny element krajobrazu, lecz także niesie z sobą o wiele ważniejsze znaki – egzystencjalne oraz etyczne.
Hałda jako symbol pejzażu pojawia się w twórczości wielu poetów śląskich. Tutaj przywołano tych najbardziej charakterystycznych i być może dla swojego czasu, a nawet dla literatury na Górnym Śląsku – najważniejszych. Ryzyko hierarchii nie jest moim zamiarem, ponieważ nie o porządek historycznoliteracki chodzi, ale o próbę stematyzowania tego, co do tej pory umykało spojrzeniu krytycznemu. Zobaczyć Śląsk i człowieka zamkniętego w przemysłowym krajobrazie właśnie przez pryzmat jego najoczywistszej ikony – to zderzyć się z niezwykle ważnymi pytaniami o istnienie i jego wartość.
Hałdę przywołują w swoich wierszach poeci wybitni i minorum gentium, klasycy dwudziestowiecznej liryki i amatorzy. Nie sposób ich tu wszystkich przywołać, dlatego prowadzone rozważania zostały ograniczone do pierwszego i do drugiego pokolenia autorów literatury polskiej na Górnym Śląsku po roku 1922 – Emila Zegadłowicza (ur. 1888), Włodzimierza Żelechowskiego (ur. 1893) , Wilhelma Szewczyka (ur. 1913), Bolesława Lubosza (ur. 1928), Tadeusza Kijonki (ur. 1936) i Stanisława Krawczyka (ur. 1938).
Z ich wierszy (z wyjątkiem utworów autora Ballad, który pozbawił Śląsk zwałów) można wyodrębnić podobne obrazy hałd, mimo że są one opisywane na różnych etapach czasu społecznego. Wśród nich znajdują się między innymi przedstawienia usypisk jako gór życia, które zaskakują rozwijającą się na nich przyrodą; jako miejsc pełniących rolę schronów, bunkrów, składowania amunicji podczas wojennej zawieruchy czy powstań śląskich; jako ustronnych przestrzeni spotkań, bliskości kochanków; jako miejsc biedy, ale także pracy i ocalenia człowieka; jako śmietniki, przestrzenie gromadzenia pokopalnianych odpadów, rzeczy niepotrzebnych i wyrzuconych; jako wzniesienia zanieczyszczające otoczenie i trujące środowisko.
Zaprezentowane w książce szkice o śląskich poetach koncentrują się na interpretacji obrazu. Każde jego widzenie kształtuje się natomiast indywidualnie, „ukazuje to, co widzialne, w inny, i od tej pory nieznany sposób”. Interpretacja każdorazowo stanowi najważniejsze narzędzie, poprzez które można dotrzeć do wyobraźni twórców. Przywoływany w pracy kontekst historyczno-literacki pojawia się – by tak rzec – przy okazji, jest wzmocnieniem interpretacyjnych tez.
Spis treści
Wstęp / 9
W głąb hałdy: wprowadzenie / 25
Hałda – ikona Śląska / 25
Hałda – ikona wyobraźni / 28
Hałda – miejsce autobiograficzne, dom / 31
Hałda – przestrzeń, forma, kształt / 33
Hałda – przedmiot, rzecz, konkret / 37
Hałda – resztka, wysypisko, śmietnik / 39
Śląsk bez hałd: Emil Zegadłowicz / 43
Przymierze z ziemią / 43
Pieśń o Śląsku / 47
Zapowiedź ery mesjańskiej / 49
Śląsk – „ziemia macierzna” / 53
Profetyzm / 58
Czarny Śląsk, zielony Śląsk / 63
Bez hałd / 66
W cieniu brzóz i kominów: Włodzimierz Żelechowski / 71
Przybysz z Krakowa / 71
„Ponure góry z żużli” / 74
Czerń usypiska / 78
„Nędzny pagórek” / 82
Śląsk – mała arkadia / 84
„Umiłowanie bez sentymentu” / 86
Bard hałd: Wilhelm Szewczyk / 91
Śląsk – ziemia domowa / 91
Nowa Pieśń o Śląsku / 94
Syn hałd i głodu / 102
Płomień – pies towarzysz / 108
Karolinka, Karliczek, hałda, wiatr / 114
Hanys / 117
Noc / 132
Zobaczyć nadrealne / 144
Hałdy w tle: Bolesław Lubosz / 151
Poeta stąd / 151
Wojenna zawierucha / 153
Trwanie natury / 155
Drzewa / 160
Sensualność hałdy / 164
Dom / 169
Personalizacje / 174
Bycie i umieranie / 182
Poeta ziemi: Tadeusz Kijonka / 189
Temat śląski – ziemia / 189
Imię ziemi / 191
Poemat o nadziei / 198
Interioryzacja hałdy / 206
Hałda – w stronę sacrum / 211
Radlińskie wzgórza / 224
Święta czarna góra / 232
Metafizyka hałdy: Stanisław Krawczyk / 239
Magiczne słowo – hałda / 239
Hałda – znak tożsamości / 240
Dwie ojczyzny / 245
Oblicza hałd / 249
Trwanie i wierność / 254
Sacrum hałdy / 257
Hałda i człowiek / 261
Hałda – symbol Sensu / 265
Zamiast zakończenia / 269
Posłowie (Anna Węgrzyniak) / 289
Nota bibliograficzna / 299
Bibliografia / 301
Spis ilustracji / 309
Indeks nazw osobowych / 311
Summary / 315
Резюме / 317
