Hegel – Kierkegaard
Stosując zasady dialektyki Hegla, można by przyjąć, że antytezą wobec jego systemu jest myśl Kierkegaarda. Owa dialektyka dość często korzysta z argumentów historyzmu, który odmierza czas wiekami. Mogłoby się więc wydawać, że w takim pojmowaniu dziejów nie zostanie dostrzeżona jednostka – jej egzystencjalne uwikłanie i eschatologiczne spełnienie.
Czy jednak racjonalistyczny historyzm Hegla jest w swej istocie aż tak okrutny, by nie dostrzec indywidualnej egzystencji? By nie zauważyć Pojedynczego? Tego, który – trawiony chorobą na śmierć – odmierza swój tragiczny los jakże skromną liczbą lat i w okamgnieniu dokonuje decydujących wyborów między wiarą a niewiarą, między tym, co dobre a tym, co złe…?
Otóż nie! Wbrew dotychczas prezentowanym kontrowersjom, dzielącym duńskiego „chrześcijanina” i niemieckiego idealistę, Jacek Aleksander Prokopski odkrywa, że w systemowej architektonice Heglowskiej znajduje się dość miejsca na uwyraźnienie podmiotowej niepowtarzalności każdej jednostki i jej relacji do Absolutu.
Dzięki niespotykanej interpretacji, mianowicie zwrotnej krytyki zegzystencjalizowanego ujęcia człowieka przez system, polski filozof wskazuje nowe możliwości poznania nie tylko Hegla, ale przede wszystkim Kierkegaarda. Powstają nowe „ścieżki”, nowe perspektywy refleksji filozoficznej i teologicznej.
Karol Toeplitz
Albo Hegel, albo Kierkegaard – tak mógłby brzmieć temat prezentowanej tu pracy. Bowiem filozofowie ci reprezentują dwie z jakoby wykluczających się możliwości filozoficzno-teologicznego myślenia. Mianowicie systemowego i egzystencjalnego. Oczywiście, wybór jednej z nich nie musi od razu prowadzić do kontrowersji. Zważywszy, że można opowiedzieć się, w zależności od indywidualnych preferencji, za jedną lub drugą możliwością. Otóż kontrowersja ma miejsce wtedy, gdy jedna z opcji zostanie uznana za lepszą. Na przykład dlatego, że jest lepiej umotywowana, usystematyzowana, że widoczne są jej pozytywne rezultaty. Stąd „albo-albo” wyraża nie tylko dwa odmienne style myślenia, lecz także oznacza ich rywalizację o miano wiarygodnego. Na tym właśnie będzie polegać istota omawianej w tej pracy kontrowersji: na próbie rozstrzygnięcia, który z prezentowanych filozofów dał bardziej spójny i rzetelny wyraz swoim poglądom, oddał istotę tego, co rzeczywiste bądź egzystencjalne. Przy czym ważne będzie to, by pamiętać, że każda próba zakończenia owej kontrowersji tylko ją spotęguje i wyznaczy nowe obszary dociekań. Dzieje się tak dlatego, że chociaż filozofowie argumentują, to nie przekonują siebie nawzajem. Przeciwnie, kontrowersje narastają, a konsensus nie wydaje się możliwy i nierzadko przybiera formę zjadliwej satyry, jak miało to miejsce w kierkegaardowskiej krytyce Hegla. Ponadto należy mieć na uwadze, że kontrowersja nie służy temu, by przekonać przeciwnika do stanowiska, które akurat sami reprezentujemy, a tym bardziej nie temu, by móc przekonać do swojego stanowiska potencjalnych czytelników. Idzie raczej o to, że zarówno Hegel, jak i Kierkegaard w swej filozoficzno-teologicznej refleksji zawarli „coś”, o czym myśleli: iż każdy powinien to wiedzieć, co więcej, że wszyscy powinni się z tym zgodzić. Jakby nie patrzeć, to napięcie, pomiędzy dwoma tak odmiennymi punktami widzenia na Boga, człowieka, sprawy świata, jest tak naprawdę filozofii i teologii potrzebne. Nie idzie tu przecież o argument siły, tylko o ścieranie się postaw, poglądów, o ich „znoszenie”, jak powiedziałby Hegel, wreszcie – co dotyczy tej pracy – o systematyczną refleksję nad owymi „racjami niezgody”, jakie występują między Heglem i Kierkegaardem, czyli między systematykiem i egzystencjalistą. Przy czym siła każdej z analizowanych w tej rozprawie postaw zyskuje więcej w trakcie ich wzajemnej konfrontacji, ostatecznie zmierzającej do apologii systemu Hegla. Chociaż mogłoby się zdawać, że to właśnie Kierkegaard odniesie zwycięstwo w tym sporze, choćby dlatego, że jego bunt, jak i atak, nastąpił po śmierci niemieckiego myśliciela, który przecież nie mógł się już bronić. Tym samym przeprowadzona w tej rozprawie analityczna rekonstrukcja stylu myślenia, wyłaniającego się z pisemnego stanowiska obydwu filozofów, wyraźnie wskazuje na nieuniknioną kontrowersję. Kontrowersję, której głównym przedmiotem będzie spór o to, który z filozofów zbliżył się najbardziej do istoty tego, co rzeczywiste, tego, co stało się przedmiotem jego osobistych dociekań i pasji. Mówiąc wprost, która z rzeczonych postaw jest bliższa prawdy, jakkolwiek rozumianej „całości”.
(Fragment Wprowadzenia autora)
Skrócony spis treści
Wprowadzenie 5
Część pierwsza. Główne paradygmaty filozofii egzystencjalnej Kierkegaarda.
I. Otwierająca analiza. Kierkegaardowska krytyka Hegla. Egzystencja kontra system 23
II. W głębi kontinuum. Kierkegaardowska krytyka Hegla. Wiara kontra system 68
Część druga. Główne paradygmaty filozofii systemu Hegla.
III. Dialektyka autokreacji absolutnego ducha. Dynamiczna koncepcja absolutu 125
IV. Immanentna dynamika świadomości. Rekonstrukcja doświadczenia 152
V. Człowiek w wielkim teatrze dziejów. Interpretacja relacyjnoprocesualna 178
VI. Spekulatywny system a chrześcijaństwo. Racjonalna teologia Hegla 202
Część trzecia. Nieunikniona kontrowersja
VII. Zamykająca analiza. Heglowska krytyka Kierkegarda. System „kontra” egzystencja 233
VIII. Differentia specifica: Hegel – Kierkegaard. System jako wyraz swoistości paradygmatu filozoficzno‑teologicznego 268
Zakończenie 299
Summary: Hegel – Kierkegaard. Philosophical-Theological Controversy. Critical Commentary of The Main Works 309
Wykaz prac cytowanych 313
Indeks nazwisk 322
