Historia starożytnych Greków. Tom 3
Trzeci, kolejny tom Historii starożytnych Greków, otwiera opowieść o wyprawie Aleksandra Wielkiego, daleko na wschód rozszerzającej świat, w którym Grecy znaleźli miejsce dla siebie, swoich miast i swojej kultury; narrację zamyka powstanie na jego obszarach nowego, rzymskiego już ładu, kiedy to o losach ludów decydowali nie hellenistyczni władcy, lecz politycy i cesarze przebywający w Rzymie nad Tybrem.
Dwa wielkie tematy powracają w tym tomie nieustannie: relacje między Grekami a ludami Wschodu oraz ich cywilizacjami, a także kolejne starcia z agresywną, ekspansywną i brutalną republiką rzymską. O ile jednak w pierwszym wypadku Grecy odnieśli widoczne zwycięstwo, ponieważ z cywilizacji faraońskiego Egiptu, z cywilizacji Babilonii, Syrii czy Anatolii pozostało niewiele, to konfrontacja z Rzymem tylko pozornie zakończyła się klęską Hellady, w istocie zaś wyszła ona z tego starcia zwycięsko: oto monarchie hellenistyczne wprawdzie nie potrafiły się obronić, ale Rzym wchłonął tę cywilizację i kontynuował jej dorobek aż po kres antycznego świata.
Tekst o Aleksandrze ukazuje się po raz pierwszy, część poświęcona hellenizmowi została gruntownie przepracowana w stosunku do poprzedniej edycji tomu (1992 r.). Minionych 20 lat zmieniło wiele w poglądach uczonych na epokę: przyczyniły się do tego nowo udostępnione źródła (nie tylko archeologiczne, także wiele papirusów i inskrypcji), nowe metody badań i opracowywania ich wyników. Konieczność powtórnego przemyślenia całości dzieła, a także ujęcia wielu kwestii w nowy sposób sprawiła nam, mimo pewnych trudności, również bardzo wiele satysfakcji. Pragnęliśmy podzielić się nią z Czytelnikami, pokazując, jak i dlaczego obraz hellenizmu ulega przekształceniom, staje się coraz bogatszy, pełniejszy, bardziej przekonująco i sugestywnie przemawia do współczesnego odbiorcy.
**********
The History of Ancient Greeks. Volumen 3. The Hellenistic Period
A textbook on the history of
ancient Greece from the start of the reign of
Alexander the Great up to the times of the Roman conquests and the beginning of a new order. The authors discuss the relations between Greeks and the peoples of the East and their civilizations, as well as subsequent conflicts with the Roman republic. They portray the richness of the forms of social and economic life, the political system, the material and spiritual culture. The authors discuss in detail the sources that are most important and most often used in research, including literary texts, inscriptions, papyruses, archaeological monuments, coins. The textbook features maps and illustrations.
Wykaz skróów 15
Wstęp 21
Część pierwsza. Aleksander Wielki 27
Wstęp 29
Źródła 30
1. Dzieciństwo i młodość Aleksandra 37
2. Pierwsze miesiące rządów 38
3. Przed wyprawą na Persje 40
4. Początki wyprawy 42
5. Pierwsze dni wyprawy w Azji Mniejszej. Bitwa nad Granikiem (334 r.) 46
6. Kampania na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej 47
7. Polityka wobec poleis Azji Mniejszej 47
8. Kampania na południu Azji Mniejszej 48
9. Kontrofensywa Dariusza. Bitwa pod Issos (333 r.) 50
10. Sytuacja po bitwie pod Issos 52
11. Wojna w Fenicji 53
12. Aleksander w Egipcie 54
13. Kampania roku 331. Bitwa pod Gaugamela 55
14. Opanowanie Babilonii i Persydy. Pożar pałacu w Persepolis 56
15. Śmierć Dariusza 57
16. Nowa sytuacja po śmierci Dariusza. Źródła napięć i konfliktów 59
17. Wojna we wschodnim Iranie 61
18. Kryzys w dowództwie armii. Usunięcie grupy Parmeniona 62
19. Podbój północno-wschodniego Iranu 64
20. Konflikty między Aleksandrem a jego otoczeniem. Zabójstwo Klejtosa 66
21. Konflikty między Aleksandrem a jego otoczeniem. Sprawa proskýnesis 67
22. Początek wyprawy do Indii 70
23. Działania wojenne na terenie Indii 71
24. Wyprawa do Indii: bilans działań wojennych i administracyjnych 73
25. Powrót Aleksandra z Indii 74
26. Sytuacja w państwie Aleksandra pod koniec 325 r. Zmiany w kręgu elity rządzącej 75
27. Bunt i reformy 77
28. Grecja w latach 334-323 79
29. Macedonia w latach 334-323 81
30. Organizacja imperium Aleksandra 82
31. Armia Aleksandra 84
32. Sprawy dyskusyjne: kolos na glinianych nogach – Persja Achemenidów 86
33. Sprawy dyskusyjne: czego pragnął Aleksander? 88
34. Sprawy dyskusyjne: śmierć Aleksandra 91
35. Sprawy dyskusyjne: kult Aleksandra za jego życia 93
Bibliografia 102
Część druga. Epoka hellenistyczna 105
Wstęp 107
Źródła literackie 113
Inskrypcje 119
Bibliografia 121
I. Historia polityczna lat 323-272 122
1. Początek nowej epoki. Warunki kompromisu po śmierci Aleksandra 122
2. Logika nowych czasów. Warunki i cele wojen 123
3. Rewolty Greków 125
4. Do spotkania w Triparadejsos (320 r.) 126
5. Wydarzenia lat 320-316 127
6. Wolność dla miast greckich 129
7. Wojna z Antygonem Jednookim (316-301). „Rok królów” (306-304) 131
8. Demetrios Poliorketes. Fortuna i klęska 132
9. Wzrost potęgi Lizymacha. Jego śmierć (281 r.) 133
10. Inwazja Celtów (280-279) 134
11. Epir. Początki kariery Pyrrusa (298/7-275) 135
12. Działania wojenne Pyrrusa w Macedonii i Grecji 138
13. Rzut oka na dalsze dzieje hellenizmu 139
Bibliografia 142
II. Charakterystyka monarchii hellenistycznej 143
1. Król 143
2. Miejsce wojny i zwycięstwa w ideologii monarchii 144
3. Królewskie cnoty 145
4. Epitety władców 146
5. Król a bogactwo 146
6. Sprawy dyskusyjne: personalistyczna wizja historii politycznej hellenizmu 148
7. Królewska elita 152
8. Hellenistyczni królowie a wschodni poddani i wschodnie wzory królewskiej ideologii 153
Bibliografia 155
III. Sztuka wojenna w świecie hellenistycznym 156
Wstęp. Małe wojny 156
1. Liczebność armii królewskich. Duża armia w marszu 159
2. Najemnicy 161
3. Typy oddziałów 164
4. Słonie 169
5. Taktyka czasów hellenistycznych: wielkie bitwy 170
6. Armie hellenistyczne w walce z Rzymianami 172
7. Sztuka oblężnicza 174
8. Wojna na morzu 179
Bibliografia 184
IV. Macedonia i Grecja właściwa 185
Żródła 185
1. Ludność i zasoby Macedonii 186
2. Organizacja państwa macedońskiego 187
3. Sprawy dyskusyjne: charakter monarchii macedońskiej 188
4. Sytuacja zewnętrzna Macedonii: granica północna 191
5. Sytuacja zewnętrzna Macedonii: Tessalia 192
6. Poleis i éthne Grecji właściwej z macedońskiej perspektywy 193
7. Sytuacja społeczna w Grecji właściwej w III w. 194
8. Poleis Grecji właściwej: Ateny 197
9. Początki panowania Antygona Gonatasa (272 r.) 201
10. Konflikt macedońsko-ptolemejski. Wojna chremonidejska (268/7? – 262?) 201
11. Uzurpacja Aleksandra, syna Kraterosa (253/2-245) 203
12. Poleis Grecji właściwej: Związek Etolski 204
13. Powstanie Związku Achajskiego (280 r.) i początki kariery Aratosa (251 r.) 209
14. Organizacja Związku Achajskiego 210
15. Kryzys w Sparcie. Reformy Agisa IV 213
16. Panowanie Demetriosa II (239-229) 215
17. Rzymianie na terenie Illirii. I wojna illiryjska (229-228) 216
18. Początki panowania Antygona Dosona (229 r.) 219
19. Sytuacja na Peloponezie w przededniu wojny Związku Achajskiego ze Spartą 219
20. Sparta. Rządy Kleomenesa III 220
21. Wojna Związku Achajskiego ze Spartą 221
22. Antygon Doson na Peloponezie. Powstanie symmachii Hellenów 223
23. Początki panowania Filipa V (221 r.). Wojna sprzymierzeńcza (220-217) 224
24. II wojna illiryjska (219 r.) 225
25. I wojna macedońska (215-205) 225
26. Działania Filipa V w Azji Mniejszej 227
27. Sprawy dyskusyjne: charakter i cele polityki Rzymu na Półwyspie Bałkańskim 228
28. II wojna macedońska (200-196) 233
29. Organizacja Grecji przez Tytusa Kwinkcjusza Flaminina 235
30. Sprawa Nabisa 236
31. Wojna Etolów i Antiocha III Wielkiego przeciw Rzymowi (192-189) 237
32. Koniec panowania Filipa V (179 r.) 238
33. Panowanie Perseusza. III wojna macedońska (171-168) 239
34. Organizacja Macedonii i Grecji po III wojnie macedońskiej 240
35. Powstanie Andriskosa (149-148). Macedonia prowincją (146 r.) 242
36. Wojna achajska (146 r.) 243
37. Objęcie Grecji właściwej systemem prowincjonalnym 244
38. Sprawy dyskusyjne: problemy demograficzne Grecji późnohellenistycznej 245
39. Kryzys i odrodzenie. Grecja w wiekach I p.n.e. i I n.e. 248
Bibliografia 250
V. Grecy na Zachodzie 252
1. Wielka Grecja. Sytuacja u progu III w. 252
2. Wyprawa Pyrrusa 254
3. Sycylia. Charakterystyka sytuacji 255
4. Tyrania Agathoklesa 257
5. Pyrrus na Sycylii 259
6. Sycylia wobec rzymskiej ekspansji 260
7. Massalia 261
Bibliografia 262
VI. Państwo Ptolemeuszów 263
Uwagi wstępne 263
Źródła 263
1. Kraj 270
2. Ludność 275
3. Nil i Morze Czerwone. Transport 276
4. Panowanie Ptolemeusza I Sotera (323-282) 276
5. Panowanie Ptolemeusza II Filadelfa (285-246) 279
6. Panowanie Ptolemeusza III Euergetesa (246-222) 283
7. Panowanie Ptolemeusza IV Filopatora (222/1-205) 285
8. Panowanie Ptolemeusza V Epifanesa (205-180) 289
9. Stosunki z Rzymem za pierwszych pięciu Ptolemeuszów 290
10. Sprawy dyskusyjne: cele zewnętrznej polityki Ptolemeuszów 291
11. Armia 295
12. Flota 297
13. Struktura administracyjna Egiptu. Poleis. Jednostki podziału. Urze˛dnicy 298
14. System eksploatacji ziemi. Kto uprawiał ziemię w Egipcie? 301
15. Pobór podatków 304
16. Polityka monetarna Ptolemeuszów 305
17. Sprawy dyskusyjne: rola państwa w ekonomice 308
18. Świątynie i kapłani 312
19. Sprawy dyskusyjne: miejsce Greków w ptolemejskim Egipcie 317
20. Sprawy dyskusyjne: stosunki między Egipcjanami a Grekami 322
21. Aleksandria 331
22. Aleksandria jako ośrodek kultury 334
23. Sytuacja w pierwszych latach po śmierci Ptolemeusza V Epifanesa 336
24. Wojna z Antiochem IV Epifanesem 336
25. Panowanie Ptolemeusza VI Filometora (180-145; z przerwa˛w latach: 176-170) 338
26. Panowanie Ptolemeusza VIII Fyskona i obu Kleopatr (II i III) 340
27. Wydarzenia lat 116-81/0 342
28. Sprawy dyskusyjne: czy istniał testament przekazujący Egipt Rzymowi? 343
29. Panowanie Ptolemeusza XII Auletesa (80-51; z przerwą w latach: 58-55) 347
30. Panowanie Kleopatry VII. Okres początkowy do śmierci Cezara: lata 51-44 349
31. Panowanie Kleopatry VII: lata 44-30 350
32. Sprawy dyskusyjne: ocena postaci i polityki Kleopatry VII 352
33. Sprawy dyskusyjne: stan Egiptu za czasów Kleopatry VII 358
34. Sprawy dyskusyjne: czynniki, które zadecydowały o upadku monarchii Ptolemeuszów 360
35. Nowy porządek 362
Bibliografia 365
VII. Państwo Seleukidów 368
Źródła 368
1. Kształtowanie się terytorium państwa Seleukidów 371
2. Charakterystyka geograficzna państwa Seleukidów 372
3. Stolice Seleukidów 380
4. Panowanie Antiocha I Sotera (281-261) 380
5. Panowanie Antiocha II Theosa (261-246) 382
6. III wojna syryjska, zwana także wojną laodikejską (246-241) 382
7. „Wojna bratobójcza” 383
8. Seleukidzki Wschód w wieku III 384
9. Pierwsze secesje. Andragoras w Partii 392
10. Uniezależnienie się Baktrii. Problem Persydy 393
11. Seleukos III Soter (226-223). Początki panowania
Antiocha III Wielkiego (223-220) 394
12. IV wojna syryjska (219-217) 395
13. Operacje Antiocha III w Azji Mniejszej 395
14. Wyprawa Antiocha III na Wschód (212-205/4) 396
15. V wojna syryjska (202-200) 398
16. Działania Antiocha III w Azji Mniejszej i Grecji. Wojna z Rzymem 399
17. Pokój w Apamei (188 r.) i jego konsekwencje 400
18. Dalsze losy państwa baktryjskiego 401
19. Seleukos IV Filopator (192-175) 402
20. Początki panowania Antiocha IV Epifanesa (175-164/3) 403
21. VI wojna syryjska (170-168) 403
22. Konflikt z Żydami 404
23. Koniec panowania Antiocha IV (165-164/3) 404
24. Panowanie Demetriosa I Sotera (164/3-151/0) 405
25. Panowanie Demetriosa II Nikatora (147-126/5) 406
26. Ostatnie 60 lat dziejów dynastii (123-63) 408
27. Procesy rozkładu monarchii 408
28. Struktura polityczna państwa Seleukidów 410
29. Urzędnicy. Elita dworska 411
30. Dochody 412
31. Działalność kolonizacyjna 413
32. Niegreckie miasta monarchii Seleukidów 418
33. Armia 419
34. Sprawy dyskusyjne: struktura własnos´ci ziemskiej 422
35. Sprawy dyskusyjne: chłopi królewscy 429
36. Sprawy dyskusyjne: zasięg wpływów kultury greckiej w centrum państwa Seleukidów (Syria, Celesyria, Cylicja) 431
37. Sprawy dyskusyjne: zasięg wpływów kultury greckiej na seleukidzkim Wschodzie 434
38. Sprawy dyskusyjne: monarchia Seleukidów – państwo macedońsko-greckie czy orientalne? 444
39. Syria rzymska 446
Bibliografia 448
VIII. Żydzi 450
Źródła 450
1. Stosunki etniczne w Palestynie 451
2. Diaspora 454
3. Stosunki gospodarcze i społeczne w żydowskich społecznościach Palestyny hellenistycznej 455
4. Polityka obcych władców wobec Judei 456
5. Proces hellenizacji Żydów 457
6. Początek seleukidzkiego panowania 459
7. Antioch IV Epifanes a Żydzi 462
8. Sprawy dyskusyjne: motywy działania Antiocha IV 464
9. Powstanie Machabeuszów 468
10. Narodziny niezależnego państwa żydowskiego 470
11. Rzym a Judea 470
12. Religia żydowska czasów hellenistycznych 473
13. Świątynia i synagogi. „Uczeni w Piśmie” 476
14. Ugrupowania religijne („sekty”) 478
15. Życie religijne diaspory. Powstanie Septuaginty 481
16. Partykularyzm kontra uniwersalizm 485
17. Sprawy dyskusyjne: jeszcze raz Żydzi a grecka cywilizacja 486
Bibliografia 491
IX. Azja Mniejsza i przyległe do niej terytoria północno-wschodnie 493
Wstęp 493
1. Poleis zachodniej Azji Mniejszej 496
Rodos 497
Milet i Efez 499
Kyzikos 500
Byzantion 500
Herakleja Pontyjska 500
Synopa 501
2. Państwo Attalidów 501
Panowanie Eumenesa I (263-241) i Attalosa I (241-197) 502
Pergamon w sojuszu z Rzymem 503
Attalos III. Rewolta Aristonika 505
Powstanie prowincji Azji 506
Sprawy dyskusyjne: charakter powstania Aristonika 507
Sprawy dyskusyjne: motywy, jakimi kierował się Attalos III przy sporządzaniu testamentu 511
Attalidzi a miasta greckie 513
Pergamon jako ośrodek kultury 514
3. Galaci 515
4. Bitynia 516
5. Pont 517
Kraj 517
Początki dynastii i jej charakter 518
Pierwsi wielcy władcy 519
Początki panowania Mitrydatesa VI Eupatora (112-63) 520
Zamiary Mitrydatesa VI i jego zasoby 521
I wojna mitrydatejska (89-85) 522
II i III wojna mitrydatejska (83-82, 74-63) 526
Koniec panowania Mitrydatesa VI 527
6. Kappadocja 528
7. Armenia 529
8. Państwa położone nad Eufratem: Melitena, Sofena, Kommagena, Osroena 531
9. Piraci w Cylicji 533
10. Początki rzymskiego panowania w Azji Mniejszej.
Organizacja prowincji 535
11. System poboru podatków 537
12. Porównanie panowania władców hellenistycznych i Rzymu 540
13. Represje po wojnach Rzymu z Mitrydatesem VI 541
14. Nowy porządek zaprowadzony przez Pompejusza 542
15. Czasy wojen domowych (lata czterdzieste i trzydzieste I w.) 543
16. Azja Mniejsza w czasach wczesnego cesarstwa 545
Bibliografia 547
X. Miasta greckie 549
1. Aspekty urbanistyczne. Architektura 549
2. Relacje między poleis a królami. Kryzys poleis 556
3. Finanse poleis 561
4. Aspekty gospodarcze i społeczne 564
5. Instytucje polityczne hellenistycznych miast 565
6. Poleis i ich dobroczyńcy (euergétai). Nowa elita
czasów późnego hellenizmu 569
7. Greckie poleis pod rzymskim panowaniem 572
8. Edukacja w hellenistycznych poleis 574
9. Efebia 579
10. Uczestnicy ćwiczeń w gimnazjonie (poza efebami) 580
11. Wychowanie fizyczne. Zawody 581
Bibliografia 584
XI. Kultura grecka okresu hellenistycznego 586
Wprowadzenie 586
1. Retoryka 588
2. Historiografia 590
Timajos 594
Polibiusz 595
Posejdonios 596
3. Filozofia 597
Stoicyzm 599
Epikureizm 602
Szkoła platońska i sceptycyzm 605
Szkoła perypatetyczna 606
4. Nauki 607
Matematyka oraz badania nad przyroda˛ „podksiężycowa˛”
i nad „niebem” 608
Badania filologiczne i antykwaryczne 614
5. Komedia Nowa 618
6. Epigram, elegia, epos i inne formy poezji 621
Epigramy 622
Kallimach 624
Aratos 626
Teokryt 627
Apollonios Rodyjski 631
Epigoni 632
7. Zmiany zachodzące w kulturze greckiej od końca II w. 633
Bibliografia 636
XII. Religia 638
1. Uwagi wstępne 638
2. Religia tradycyjna 640
3. Nowe zjawiska w wierzeniach epoki hellenistycznej.
Charakterystyka ogólna 642
4. Grecy wobec bóstw wschodnich. Charakterystyka ogólna 647
5. Kult Sarapisa 649
6. Kult Izydy 652
7. Sprawy dyskusyjne: problemy upowszechniania się kultu bóstw wschodnich 655
8. Sprawy dyskusyjne: problem kryzysu religii tradycyjnej 658
9. Kult władców 661
10. Sprawy dyskusyjne: religijne treści kultu władców 666
Bibliografia 671
Spis map 673
Spis ilustracji w tekście 674
Spis plansz 678
Indeks 679
