Konstruowanie wiedzy geograficznej w klasach gimnazjalnych
Edukacja jest powiązana ze zjawiskami kulturowymi, społecznymi, politycznymi, ekonomicznymi. Czas zmian politycznych w latach dziewięćdziesiątych wywołał też rewolucję w systemie oświaty. Do tej pory toczą się dyskusje nad kierunkiem reformy, nad kształtem podstawy programowej, wynikające z przeobrażeń w pojmowaniu istoty problemu i pluralizmu ujęć zagadnienia oraz dowodzące, jak wiele jest ideologii edukacyjnych.
W literaturze dotyczącej edukacji geograficznej w gimnazjum przedstawia się raczej przypadkowe aspekty kształcenia geograficznego, głównie dotyczące treści kształcenia oraz metod i technik stosowanych na lekcjach, wyrażanych w formie wskazań, postulatów i zaleceń aplikacyjnych. Mało jest badań nad „codziennością” lekcji geografii i refleksji na temat charakteru wiedzy, którą one z sobą niosą. Niniejsze badania mają na celu, choć częściowe wypełnienie tej luki.
Dwa pierwsze rozdziały pracy dotyczą ujęć teoretycznych edukacji. Na ich tle w następnym rozdziale zostały ukazane aspekty dydaktyczne geografii w szkole. W rozdziale trzecim zawarto wyjaśnienia i uzasadnienia podjętej strategii badawczej, zmierzającej do odpowiedzi na postawione pytania:
1. W jaki sposób konstruowana jest wiedza geograficzna na lekcjach w gimnazjum?
2. Jaka jest rola poznawcza i koncepcyjna ucznia i nauczyciela w procesie uczenia się geografii?
3. Jakie teorie dydaktyczne i ideologie wychowania (uświadamiane lub nie) leżą u podstaw kształcenia geograficznego w gimnazjum?
Po przedstawieniu założeń teoretycznych w kolejnych rozdziałach przedstawiono losy edukacji geograficznej w szkole. Autorka zaczęła od analizy programów, podręczników i innych materiałów metodycznych, starając się dociec na ich podstawie, ku jakiej edukacji kierują one ucznia i nauczyciela. Następne rozdziały dotyczą już tego, co dzieje się na lekcjach geografii w klasach gimnazjalnych. Przeprowadzono analizę z różnych perspektyw: odnoszących się do charakteru wiedzy geograficznej w gimnazjum, komunikowania się na lekcjach geografii i strategii nauczania na obserwowanych lekcjach. Badanie umożliwiło wyciągnięcie wniosków dotyczących zaniedbań i możliwości konstruowania wiedzy geograficznej w gimnazjum.
Wstęp 7
Podziękowania 11
1. Podejścia do edukacji w dydaktyce ogólnej – między przekazywaniem znaczeń a samodzielnością uczenia się 13
1.1. Statyzm i dynamizm dydaktyczny a edukacja monologowa i dialogowa 14
1.2. Pedagogiczne ideologie przekazu versus ideologie konstrukcji wiedzy 28
2. Zmiany w myśleniu o procesach uczenia się – inspiracje psychologiczne 41
2.1. Uczenie się w teorii behawiorystycznej i jej wpływ na dydaktykę szkolną 41
2.2. Uczenie się w teorii konstruktywistycznej – ku zmianie modelu edukacji 50
3. Nauczanie geografii w świetle myśli dydaktycznej 69
3.1. Poglądy na istotę wiedzy geograficznej 70
3.2. Rekonstrukcja celów i treści edukacji geograficznej w perspektywie współczesnych teorii nauczania 80
4. Założenia metodologiczne badań własnych 103
4.1. Przedmiot i cel badań oraz ich uzasadnienie 103
4.2. Wybór strategii badawczej 107
4.3. Problematyka badawcza 121
4.4. Metody i techniki badawcze 129
4.5. Organizacja i przebieg badań 139
5. Procesy konstruowania wiedzy geograficznej w klasach gimnazjalnych w świetle badań własnych 141
5.1. Metody i strategie nauczania geografii w materiałach dydaktycznych jako przejawy ideologii edukacyjnych 141
5.1.1. Nauczanie początkowe 144
5.1.2. Szkoła podstawowa – przyroda 150
5.1.3. Geografia w gimnazjum 158
5.1.3.1. Podstawa programowa kształcenia ogólnego 158
5.1.3.2. Programy nauczania, poradniki i inne materiały 163
5.2. Dominacja geograficznej wiedzy nazewniczej w gimnazjum 173
5.3. Porozumiewanie się na lekcjach geografii 197
5.4. Strategie działań dydaktycznych i teorie je legitymizujące 218
6. Zaniedbania i możliwości gimnazjalnej edukacji geograficznej 247
6.1. Obszary zaniedbań gimnazjalnej edukacji geograficznej 248
6.2. Obszary niewykorzystanych możliwości – sugestie dla praktyki 253
Bibliografia 261
