Ku poetyckiej mistyce. Wczesna twórczość Friedricha Hölderlina wobec Nieuwarunkowanego
Poezja Hölderlina (1770-1843), nazywanego „najbardziej niemieckim poetą”, stanowi nawet w jego rodzimej literaturze niewątpliwy wyjątek. Mimo istniejących przekładów także w Polsce jest znana tylko częściowo, jej wczesną fazę polski czytelnik poznawał dotąd w niewielu przekładach Andrzeja Lama. Twórczość poety, powstała w latach 1784-1795, była dotąd w badaniach literaturoznawczych omijana lub traktowana jako faza wstępna, mniej wartościowa niż wielkie hymny i elegie powstałe w latach późniejszych. Niniejsza książka przybliża wczesną twórczość Hölderlina i proponuje jej interpretację opartą na źródłach inspiracji, z których czerpał młody poeta. Jego wczesne dzieło wpisuje się w szeroki kontekst literacki, teologiczny i filozoficzny, stanowi syntezę wątków, odzwierciedlenie refleksji filozoficznej oraz religijnej. Myśl ujęta w wyszukaną formę literacką, wybieraną i modyfikowaną przez poetę od początku świadomie i systematycznie rozwijaną, zaskakuje swoją głębią i powinowactwem z twórczością późniejszą.
Ukazując obrazy jedności świata i wędrówki ku boskiej Jedni, Hölderlin dąży do skonstruowania typu mimesis, który przypominałby imitatio dei, naśladowanie Boga i procesu stwarzania przezeń świata. Czerpie z religii i filozofii, w sposobie ukazywania rzeczywistości, człowieka i transcendencji przybliżając się pod wieloma względami do mistyki. Na związek z nią wskazują także liczne źródła inspiracji poety – pisma Heraklita, Platona, neoplatonizm, Biblia i chrześcijaństwo, pietyzm, filozofia Spinozy, Jacobiego i Herdera. Nie bez znaczenia w procesie formowania się poetyckiej postawy Hölderlina były filozoficzne systemy Fichtego i Schellinga, literatura antyczna oraz mu współczesna. Poeta w swych młodzieńczych utworach zajął się ważnymi tematami, aktualizowanymi także w literaturze niemieckiej końca XVIII wieku: sposobem pojmowania Boga, człowieka i natury, poszukiwaniem Jedności w rozmaitości kosmosu i w ludzkiej jaźni. Wyrażał tęsknotę za utraconą Jednią, traktował poezję jako apokatastazę, poszukiwał przejawów transcendencji w naturze i człowieku. Idea świata jako jedności, odkrywanie szyfrów boskości w naturze, kosmosie i duszy stanowią centrum zainteresowań młodego Hölderlina, których mimo swego tragicznego losu nigdy nie porzucił.
Wprowadzenie 9
Rozdział I. Od poetyckiej biografii do interpretacji 23
1. Hölderlin – biografia, konteksty, powinowactwa 23
2. Wybrane zagadnienia poruszane w badaniach historycznoliterackich nad twórczością Hölderlina. Czy teologiczno‑filozoficzna debata w poezji jest możliwa? 37
3. Polskie czytanie Hölderlina 60
4. Odbiorca przyszłości – próba nowego spojrzenia 66
Rozdział II. Mistyka i filozofia wobec Nieuwarunkowanego 73
1. Definicje mistyki 73
2. Hölderlina idea „Kościoła walczącego”, wizje przyszłości i powrotu 78
2.1. Apokatastaza – w stronę pierwotnego ładu 87
2.2. Idea Jedna – między antykiem a chrześcijaństwem 90
2.3. Idea Jedna: Heraklit i Wechselwirkung Hölderlina 92
2.4. Idea Jedna – Wilhelm Heinse 96
2.5. „Jedno ze wszystkim, co żyje” – Hyperiona wizja Jedna 98
2.6. Bóg ukryty i unio mystica 100
3. Mistyka i mistycyzm na przełomie XVIII i XIX w 102
3.1. Mistyka Natury 109
3.2. Gerhard Tersteegen – teologiczna dyskusja z ideą Jedna 112
3.3. Imanuel Kant: krytyka mistycyzmu 114
3.4. Idealizm niemiecki wobec mistycyzmu 115
3.5. Johann Ludwig Ewald – Listy o mistyce: „fantazja poetów” a mistyka 117
4. Nieuwarunkowane a cel mistycznego poznania 121
5. Mistyka wobec problemu kreacji literackiej 123
6. Nieuwarunkowane – próba definicji 124
6.1. Poza granicą doświadczenia – definicja Nieuwarunkowanego według Kanta 129
6.2. Nieuwarunkowane według Friedricha Heinricha Jacobiego 131
6.3. „Coś do pomyślenia przez siebie” – Nieuwarunkowane według Friedricha Schellinga 135
6.4. Dynamiczna harmonia dysonansów – Friedrich Hölderlin 141
6.4.1. Kant: konfrontacja z dowodami na istnienie Boga 142
6.4.2. Recepcja pism Jacobiego 143
6.4.3. Krytyka Fichtego: „jako absolutne Ja nie mam żadnej świadomości” 144
6.4.4. Friedrich Schelling: „nie zawsze zgadzaliśmy się ze sobą” 145
7. Pisma teoretyczne Hölderlina 146
7.1. Sąd i byt 146
7.2. Wechselwirkung 149
7.3. Próba podsumowania 151
7.4. Nieskończone w skończoności – Nieuwarunkowane i dowody istnienia Boga 152
Rozdział III. Przekaz szyfrów transcendencji: natura, historia, jaźń wobec Nieskończonego 157
1. Od filozofii do poezji i z powrotem 157
2. Znaki Transcendencji 160
2.1. Natura, historia i Chrystus a kwestia nieskończoności 161
2.2. Chrystus – mit a objawienie Absolutu w historii 163
2.3. Jaźń i zjednoczenie natury z historią 165
3. Mit jako przekaz najwyższej idei 168
3.1. Historia i poezja a potrzeba „Nowej Mitologii” 170
3.2. Projekt (Das älteste Systemprogramm des deutschen Idealismus) 173
4. Obraz, wizja i metafora wobec transcendencji i doświadczenia religijnego 176
4.1. Od mówienia o rzeczywistości transcendentnej do obrazu
i metafory mistycznej 178
5. Przekaz transcendencji: poezja i permanentny stan nietrwałości 181
6. Metafora mistyczna i obrazy Nieuwarunkowanego 185
Rozdział IV. W cieniu pietyzmu: Bóg osobowy i nieśmiertelna dusza – szkolne wiersze Hölderlina 189
1. Tradycja rodzinna i szkoły klasztorne: kryzys ortodoksyjnej teologii protestanckiej 190
1.2. Pietyzm 194
2. Bóg‑Ojciec i Stwórca: wzorce i innowacje 198
2.1. M.G. – Meinem Gott, czyli Memu Bogu 202
2.2. Das Erinnern (Przypominanie) 206
3. „Jestem i widzę blask Najwyższego” – nadzieje i ograniczenia 209
4. Wzniosła dusza – bliżej boskości 218
4.1. Dusza: spotkanie z numinosum 218
4.1.1. Nieśmiertelność duszy a dowód na istnienie Boga 220
4.1.2. Przemijalność i wieczność 221
4.1.3. Postulat aktywnego działania 222
4.1.4. Ani robak, ani proch 225
4.1.5. W obliczu rzeczy ostatecznych 226
4.2. Ku transcendencji: metafizyczny lot duszy 227
4.2.1. Lot ku źródłu 233
4.2.1.1. Lot duszy a pytanie o kwestie moralności 236
Rozdział V. Idea Jedna w młodzieńczych utworach Hölderlina 243
1. Jedno a jedność i wielość świata 245
2. Wspólna idea, różne nazwy: Jedno w rozumieniu chrześcijańskim 248
3. Topos wędrowca i powrotu 250
4. Powrót duszy do boskiego źródła 252
5. Spotkania z bliskimi w zaświatach 255
6. Jedność natury – zwierciadło deitatis 258
6.1. Nieskończoność w skończoności – jedność natury a problem panteizmu. 265
7. „I w głąb zstępuje, i działa, otwiera, rozświetla”: wertykalne kontakty z boskością 269
8. Tradycja „złotego łańcucha” 274
9. Niebo i ziemia – wertykalna relacja skończoności z Nieskończonym 279
Rozdział VI. Harmonia mundi oraz immanencja transcendencji. Kosmos i jaźń 285
1. Muzyka natury a jej związek ze Stwórcą 286
2. Muzyka sfer niebieskich 290
3. Współgranie duszy z uniwersum 293
4. Miłość a muzyka duszy 298
5. Jedność i harmonia: Hölderlina wizja miłości 300
6. Miłość – praźródło jedności 303
7. Harmonia w świecie i w jaźni 308
7.1. Jednocząca moc spojrzenia 309
7.2. Wertykalna dynamika rzeczywistości 310
7.3. Wszechobecność i ład 311
7.4. Powinowactwo z boskością 312
7.4.1. Obraz – wobec ograniczeń poznania 314
7.4.2. Piękno zwierciadłem bóstwa 317
7.4.3. Poznanie Boga przez samopoznanie 318
7.5. Prawda i harmonia 319
7.6. Bóg w człowieku a dowód teleologiczny 321
7.7. Niebezpieczna idolatria 324
7.8. Próba przybliżenia do nieosiągalnej Prawdy 326
7.8.1. Ograniczenie poznania i potrzeba oczyszczenia 327
7.9. Wymiar horyzontalny 328
7.10. Powrót do jedności 329
7.11. Zmienność relacji 330
8. Anamneza jedności: Do Natury 331
9. Złudzenie świata i jego obraz w świadomości 335
9.1. Złudzenie i wędrowanie ku światu idei 338
9.2. Anima mundi 339
9.3. Miejsce w świecie idei 346
Rozdział VII. Nieskończone dążenie – przestrzenie spotkania z Niewidzialnym 349
1. Błędy idiolatrii 356
2. Słuchanie i milczenie 362
3. Znaczenie samotności 366
4. Cisza i świętość poezji 369
5. Cisza: przedsmak świętości 371
6. Boska obecność w ciszy 372
7. Przejście i początek 378
8. Miłość i dostąpienie spełnienia 380
9. Od śmierci do miłości 383
Rozdział VIII. Horyzontalne przejawy istnienia Nieuwarunkowanego 387
1. Spotkanie z obcością 388
2. „I dla innych żyję” – Hölderlina myślenie o wspólnocie i moralności 391
3. Postulat porządku moralnego: Kant i Fichte 397
4. Eschatologia historii 400
4.1. W cieniu myśli Friedricha Oetingera 402
4.2. Polityka i historia versus teologia 403
5. Hymn do ludzkości 410
Rozdział IX. Piękno – „imię tego, co jednym jest i wszystkim” 417
1. Znaczenie światła w oglądzie transcendentnego Piękna 419
2. Pochodzenie i miejsce przebywania Piękna 424
3. Dobro i piękno 426
4. Przywracanie pierwotnej jedności 430
5. Obcowanie z ziemskim pięknem 433
6. Poeta‑wizjoner – w drodze ku boskiej Prawdzie 435
6.1. Poetycka asceza 441
6.2. Poezja i miłość 443
Podsumowanie 453
Podziękowanie 462
Aneks. Z wierszy młodzieńczych 483
Bibliografia 499
Indeks utworów Hölderlina 513
