Liberackość dzieła literackiego
Można spróbować ująć liberaturę jako taki rodzaj literatury, w którym jej medialność jest świadomie eksplorowana przez artystę, używana do kreowania sensów dzieła. Wyznaczniki liberatury dają się sprowadzić do jednej cechy, (potencjalnie) realizowanej na poszczególnych poziomach dzieła (od typografii po całą książkę), co sprawnie pozwoliła też ująć kategoria interfejsu, która okazuje się coraz bardziej użyteczna. Sam termin zmusza do spoglądania na świat literatury jako czarno-biały, jakby nie było w nim odcieni szarości. Można mówić o liberackości jako cesze, którą potencjalnie mają dzieła z obszaru sztuki słowa, co pozwalałoby zauważyć gradacyjność tego aspektu, porównywać ze sobą różne utwory, nie wyłącznie zaś opatrywać je etykietkami. Choć liberackie bywają dzieła od antyku po współczesność, to właśnie przełom XX i XXI w., aktualny kształt kultury (z jej uwikłaniem w nowomedialność) wykreowały nad wyraz podatny grunt, na którym liberackie ziarno mogło zostać zasiane: był to idealny moment na narodziny takiej teorii. Książka jest próbą przyjrzenia się, czym jest liberatura, zastanowienia się, kto pierwszy podejmował tematy i rozważania teoretyczne odnośnie aspektów dzieł literackich, takich jak forma, tworzywo literatury czy książka. Poszukuje się w niej odpowiedzi na pytanie: dlaczego liberacki, niedominujący sposób traktowania materialności, fizyczności literackich artefaktów, namysłu nie tylko nad kwestią języka, lecz i kształtem tekstu, powrócił w 1999 r.
Podziękowania 11
Wstęp 13
Nowa teoria? 13
Struktura relacji z poszukiwań liberackości 16
Zaledwie otwarta dyskusja i liberacka przyjemność tekstu 19
CZĘŚĆ I: DEFINIOWANIE LIBERATURY. OD LIBERATURY DO LIBERACKOŚCI 21
1. W poszukiwaniu teorii i definicji 23
1.1. LiBeratura – antidotum na śmierć literatury? 23
1.2. (Dziś już zdystansowany) ojciec, czyli liberatura według Zenona Fajfera 25
1.3. (Niepoważny) „przyszywany” wujek, czyli liberatura według Radosława Nowakowskiego 35
1.4. (Uczona) matka, czyli liberatura według Katarzyny Bazarnik 45
1.5. Raczej „liberackość” albo o medialnie uwikłanej sztuce słowa i książkowych interfejsach (hipoteza badawcza) 57
2. O szerzeniu (i odbiorze) teorii i praktyki 65
2.1. Dyskurs in progress 65
2.2. Naukowe rozmowy nie tylko w kuluarach 67
2.3. Liberatura w Polsce i na świecie 69
CZĘŚĆ II: SZUKANIE LIBERATURY. LIBERACKOŚĆ MIĘDZY MEDIAMI 75
I. LIBERATURA A LITERATURA WIZUALNA 77
1. Liberatura a poezja wizualna 77
1.1. O oczywiście (?) wizualnej liberaturze i twórczości spod znaku Mallarmégoi Apollinaire’a 77
1.2. Liberat Stéphane Mallarmé 80
1.3. Literatura wizualna i literatura uksiążkowiona 84
1.4. Dlaczego nie Apollinaire, czyli czemu liberaci nie lubią kaligramów 86
1.5. O liberaturze i konwencji z innej perspektywy, czyli o totalnej sztuce słowa w kontekście dawnej poezji wizualnej 91
1.6. Adam Nieradzki – siedemnastowieczny liberat 95
1.7. Liberatura – poezja wizualna – literatura wizualna – literatura intermedialna 99
2. Liberatura a poezja konkretna 101
2.1. Nie-konkretna kawiarnia liberacka, czyli szkic sytuacyjny zamiast wstępu 101
2.2. O tym, co kluczowe w (problematycznej) definicji poezji konkretnej 108
2.3. Redukcja contra rozszerzenie, czyli co liberat zrobiłby z jabłkiem 110
2.4. Znów żywe: uwolnione i uprzestrzennione słowa liberatów i konkretystów 117
2.5. Liberackie play-activity i konkretna interaktywna ergodyczność – ciąg dalszy podobieństw teoretycznych 120
2.6. W walce o teorię sztuki słowa zdolną opisać zastaną rzeczywistość literacką 122
2.7. Znacząc konkretne formy (nie)książki i totalne tomy liberackie 124
2.8. Idealna liberatura konkretna 126
3. Liberatura a komiks 131
3.1. Podobieństwa widoczne gołym okiem 131
3.2. O opowiadaniu słowem i/czy obrazem, czyli o narracyjnych powinowactwach 133
3.3. Kolejne kwestie sporne: nobilitująca(?) pansemantyczność i (nie)szablonowy bohater elitarnej(?) liberatury 135
3.4. „Myślenie stroną” i „myślenie książką”, czyli kilka słów o metakadrze 137
3.5. Na manowcach autopromocji lub o zamkniętych kręgach wtajemniczonych 138
3.6. Właściwy początek: jedność ikono-lingwistyczna versus pansemantyczność 140
3.7. Konwencja jedności ikono-lingwistycznej versus dowolność jedności pansemantycznej, czyli o poetykach normatywnych i postulatywnych lub czytelniczych przechadzkach po (innym) lesie 146
3.8. Komiks liberacki? Liberatura komiksowa? A jednak… 151
3.9. Różnice niewidoczne gołym okiem 155
4. Coda. „Garderoba” współczesnych opowieści 157
II. LIBERATURA A EKSPERYMENTY TYPOGRAFICZNE 161
1. Liberackie znaki, chwyty i struktury 161
1.1. Platon, Derrida (?) i Nowakowski – zamiast wstępu 161
1.2. Liberatura a kategoria znaku 164
1.3. Liberatura, lingwistyka i formalizm albo o lit/beraturze wskrzeszonej 171
1.4. Chwyty lit/berackie – ciąg dalszy formalistycznego wybijania z automatyzmu lektury 174
1.5. Lit/beracka narracja mówiona/zapisana 178
1.6. Lit/beracka odczuwalność formy 179
1.7. Lit/berackie miejsca wspólne, czyli o powracających reinterpretacjach 181
1.8. Strukturalizm, czyli o liberackim czytaniu de Saussure’a raz jeszcze 183
1.9. Nowe nośniki znaczeń i struktura lit/beracka 188
1.10. O płynnym przechodzeniu między funkcjami, czyli walka dominanty estetycznej z komunikacyjnością 191
1.11. Tworzywo lit/beratury: słowo zmysłowe 193
2. Liberatura i awangardowa typografia na tle historii druku 195
2.1. Dwie drogi typografii 195
2.2. Przełom czy chwilowy oddech? 203
3. Liberatura a koncepcja druku funkcjonalnego 209
3.1. Liberatura funkcjonalna albo o równoległym projektowaniu znaczeń (czyli o nie tak prostym związku liberatury z teorią druku funkcjonalnego) 209
3.2. Analogie werbalnej i wizualnej kompozycji czy drażniący czytelnika happening typograficzny? 213
3.3. Typograficzna interpretacja contra dzieło totalne 216
3.4. To samo?... A jednak zupełnie inaczej… 221
4. Liberatura a typografia futurystyczna 223
4.1. Kilka wstępnych zastrzeżeń 223
4.2. Futurystyczna literackość i rewolucja typograficzna 229
4.3. Futurystyczna liberackość? 234
4.4. Bliżej futurystyczno-liberackiej praktyki: tablice synoptyczne i symultaniczność liberacka 240
4.5. Zniewolone słowa na wolności 244
4.6. Ku nowym – liberackim i futurystycznym – sposobom komunikacji 247
4.7. Zamiast zakończenia: liberacko-futurystyczne nic wcielone 255
5. Liberatura a typografia nowomedialna 259
5.1. „Nowa”(?) typografia „nowej”(?) literatury 259
5.2. Bliżej praktyki: nowomedialna opowieść słowa 267
III. LIBERATURA A KSIĄŻKA 273
1. Literatura totalna w perspektywie sztuki książki, czyli o liberaturze i (nie tylko) książce artystycznej 273
1.1. Podwójna opozycja 273
1.2. Zgodny głos sprzeciwu i dwa różne rozwiązania 274
1.3. O artystycznym i liberackim „robieniu książek” 280
1.4. Odnaleziona przestrzeń wspólna 283
1.5. Od książki artystycznej do sztuki książki 286
1.6. Od Clive’a Phillpota do Richarda Kostelanetza 288
1.7. Między sztuką, książką i literaturą 290
1.8. Redefiniujący walor liberatury 294
2. Literatura totalna w perspektywie bibliologii (i nie tylko), czyli o liberaturze i „zwykłej” książce 297
2.1. Nowe (?) kompleksowe spojrzenie na książkę 297
2.2. Redefinicja książki czy komunikacji? 300
2.3. Książkowa komunikacja 301
2.4. Propozycja Janusza Lalewicza 303
2.5. Propozycja Teodora Zbierskiego 307
2.6. Komunikacja liberacka 309
2.7. Bratnie nauki albo o noszeniu i prze-noszeniu tekstów 312
2.8. Bookishness, technotext i liberackość 316
IV. LIBERATURA A LITERATURA ELEKTRONICZNA 321
1. Od galaktyki Gutenberga ku galaktyce Turinga 321
1.1. Dziwny przypadek Mallarmégo i Joyce’a 321
1.2. Hipertekstowa dygitalna e-cyber-literatura 2.0 w dobie remediacji 325
2. Daleko czy jednak blisko? O tym, co łączy liberatów i e-literatów 333
2.1. Niemieszczące się w biblioteczkach literackie dziwolągi, które trzeba czytać inaczej 333
2.2. Espen Aarseth i liberatura 335
2.3. Medialnie niema literatura czy medialnie niedowidzące analizy? 340
3. Czy (i jak) można mówić o e-liberaturze? 347
3.1. Rozgryzanie definicji – geneza problemu 347
3.2. W poszukiwaniu wirtualnych kodeksów i elektronicznej lit/berackości 350
3.3. Wątpliwość, która podważa wszystko? 352
3.4. (Jednak obecna) konkluzja 355
CZĘŚĆ III: CZYTANIE LIBERATURY. KONKLUZJE 357
1. Liberatura – przekaz grafemiczny w postmedialnym świecie konwergencji 359
1.1. W dialogu z Seweryną Wysłouch i Marylą Hopfinger 359
1.2. Intermedium na tle współczesności 362
1.3. Książkowe interfejsy? 366
1.4. Inne czytanie 370
1.5. Ocalić literaturę? 374
1.6. Liberackość nasza współczesna albo o zwrocie interfejsologicznym w literaturoznawstwie 378
2. Konkluzje 383
Bibliografia 391
Nota bibliograficzna 407
Spis ilustracji, wykresów i tabel 409
Indeks 411
