Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności w zdrowiu i chorobie
Autor książki poszukuje odpowiedzi na pytania o uwarunkowania dobrego zdrowia: zachowania dotyczące zdrowia, czynniki ryzyka zachorowań, profilaktyka i promocja zdrowia, skuteczne leczenie i rehabilitacja, poprawa jakości życia. Poszukiwanie odpowiedzi na pytania stawiane w tych obszarach wpływa na kształtowanie czynników poznawczych, a także na podejmowanie zachowań dotyczących zdrowia, które z kolei oddziałują na stan zdrowia i przebieg choroby. W psychologii zdrowia i psychologii klinicznej od wielu lat podkreśla się znaczenie reprezentacji poznawczej dla zdrowia i choroby. Istotne wydają się podmiotowe przekonania o możliwości wpływu na stan zdrowia: poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia, określające źródła wpływu na stan zdrowia (działanie własne, oraz innych osób znaczących, lub przypadek) oraz przekonania o własnej skuteczności działań związanych ze zdrowiem. To one właśnie, jak wskazują dane z literatury mogą decydować o przezwyciężeniu choroby. Własna skuteczność uznawana jest bezspornie jako predykator zachowań zdrowotnych. W książce poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia oraz przekonania o własnej skuteczności traktowane są jako wymiary indywidualnych zasobów zdrowia.
Mimo, że uwarunkowania poznawcze stanowią pewien fragment systemu czynników wpływających na zachowania dotyczące zdrowia, można przytoczyć zaobserwowane i opisane w literaturze dowody zbawiennego wpływu przekonań o własnej skuteczności w sytuacjach krytycznego zagrożenia zdrowia, jakim jest na przykład rak. Warto więc poszerzyć wiedzę i podjąć analizę roli, jaką odgrywają w przypisywanym im zakresie.
Książka składa się z ośmiu rozdziałów; cztery pierwsze mają charakter teoretyczny, poglądowy. Rozdział pierwszy poświęcony jest problemom zdrowia i choroby, które stanowią punkt wyjścia i punkt odniesienia dla omawianych zagadnień w dalszej części książki. Znajdujemy w nim wyjaśnienia i charakterystykę podstawowych pojęć dotyczących zdrowia i choroby, ze zwróceniem szczególnej uwagi na przyjęty w książce nurt poznawczy. Z szerokiego obszaru zagadnień dotyczących omawianej w pracy problematyki autor wybrał te, które wydawały się najistotniejsze, a zatem sporo miejsca zajmują zachowania oraz zasoby dotyczące zdrowia. Podmiotowe, indywidualne, poznawcze zasoby zdrowia, którymi są analizowane w książce poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności omówiono w rozdziałach: drugim i trzecim. Nieco więcej miejsca poświęcono poczuciu umiejscowienia kontroli, wokół którego koncentrowały się wieloletnie zainteresowania badawcze autora.
Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonanie o własnej skuteczności są w dużym stopniu powiązane z uczeniem się zaradności lub bezradności w toku socjalizacji; dotyczy to również zachowań zdrowotnych. Z tego też względu w rozdziale czwartym omówiono zespół wyuczonej bezradności, głównie w aspekcie mechanizmów jej uwarunkowań.
Kolejne rozdziały zawierają analizę popartą wynikami badań własnych poczucia kontroli i skuteczności własnej w przebiegu takich wybranych chorób przewlekłych, jak: choroba nowotworowa (rozdział V), przewlekła obturacyjna choroba płuc (rozdział VI), ból przewlekły (rozdział VII), choroba alkoholowa (rozdział VIII).
Wstęp 7
Rozdział I. Zdrowie i choroba 9
Pojęcie zdrowia i choroby 11
Zdrowie i choroba w nurcie poznawczym 21
Zachowania związane ze zdrowiem 25
Pojęcie i rodzaje zachowań związanych ze zdrowiem 25
Rozwój i zmiana zachowań związanych ze zdrowiem 28
Zasoby zdrowia 30
Rozdział II. Poczucie umiejscowienia kontroli jako wymiar indywidualnych zasobów zdrowia 37
Pojęcie i pomiar poczucia umiejscowienia kontroli 39
Rozwój poczucia umiejscowienia kontroli 46
Obszary badań nad poczuciem umiejscowienia kontroli 48
Poczucie umiejscowienia kontroli a stan zdrowia 52
Rozdział III. Przekonania o własnej skuteczności jako wymiar indywidualnych zasobów zdrowia 59
Pojęcie i pomiar 61
Przekonania o własnej skuteczności w zdrowiu i chorobie 66
Rozdział IV. Zespół wyuczonej bezradności 71
Pojęcie wyuczonej bezradności 73
Rozwój wyuczonej bezradności 74
Badania nad wyuczoną bezradnością 76
Rozdział V. Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u kobiet z nowotworem piersi 85
Nowotwory piersi 87
Nowotwory piersi w aspekcie medycznym 87
Obraz choroby i czynniki ryzyka 87
Wykrywanie i diagnoza raka piersi 91
Leczenie i rehabilitacja 95
Nowotwory piersi w aspekcie psychologicznym 98
Psychologiczne czynniki ryzyka i rozwoju choroby nowotworowej 98
Rola i zadania psychologów w profilaktyce i zwalczaniu chorób nowotworowych 104
Zachowania związane ze zdrowiem w profilaktyce raka piersi 110
Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u kobiet z nowotworem piersi 112
Materiał badawczy 112
Wyniki 117
Dyskusja wyników 122
Rozdział VI. Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u osób chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc 123
Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) 125
POChP w aspekcie medycznym 125
Obraz choroby i czynniki ryzyka 125
Wykrywanie i diagnoza POChP 133
Leczenie i rehabilitacja 135
POChP w aspekcie psychologicznym 137
Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u osób z POChP 139
Materiał badawczy 139
Wyniki 141
Dyskusja wyników 144
Rozdział VII. Poczucie umiejscowienia kontroli u osób z bólem przewlekłym 149
Ból 151
Ból w aspekcie medycznym 151
Obraz bólu 151
Leczenie i rehabilitacja 159
Ból w aspekcie psychologicznym 163
Poczucie umiejscowienia kontroli u osób z bólem przewlekłym 167
Materiał badawczy 167
Wyniki 168
Dyskusja wyników 172
Rozdział VIII. Przekonania o własnej skuteczności u osób z chorobą alkoholową 175
Choroba alkoholowa 177
Choroba alkoholowa w aspekcie medycznym 177
Obraz choroby i czynniki ryzyka 177
Wykrywanie i diagnoza choroby alkoholowej 181
Leczenie i rehabilitacja 186
Choroba alkoholowa w aspekcie psychologicznym 194
Przekonania o własnej skuteczności u osób z chorobą alkoholową 197
Materiał badawczy 197
Wyniki 198
Dyskusja wyników 201
Bibliografia 205
