Psychologia religii
Pomimo postępującej sekularyzacji religia i
religijność pozostają ważnymi czynnikami zarówno w życiu pojedynczego człowieka, jak też i całych społeczeństw – zbyt ważnymi, by psychologia mogła je pominąć. Jednocześnie głęboka niewiedza w sprawach wiary, panująca w światopoglądowo pluralistycznym i silnie zsekularyzowanym społeczeństwie, sprzyja też w pewnej mierze przesądom w stosunku do „praktykujących wierzących”. Psychologia, która w szerszych grupach społecznych mogła pogłębić zrozumienie problemów psychicznych, mogłaby poprzez swoje badania przyczynić się zarówno u studentów psychologii, ludzi zawodowo pracujących w poradnictwie, jak też i w świadomości społecznej w ogóle do głębszego zrozumienia dla religijnych przeżyć, zachowań i religijnego myślenia.
Bernhard Grom proponuje systematyczne, wierne standardom psychologii naukowej objaśnienie bogactwa religijnych przekonań, motywacji, emocji a nawet odmiennych stanów świadomości. Analizuje religijność jako element osobowości, zgłębiając różnorodność jej motywów oraz zależności między wiarą a innymi aspektami życia (jak zdrowie, dobrostan psychiczny czy gotowość do zachowań prospołecznych). Osobną część podręcznika poświęca Autor społecznym aspektom doświadczenia religijnego.
Wprowadzenie tłumacza do drugiego wydania polskiego 9
Wstęp. Jaki cel stawia sobie psychologia religii? 11
Psychologia religii – psychologizm – psychologia pastoralna 12
Co jest religijne, a co duchowe? 15
Różnorodność religijności wyjaśnianej w „koherentnym eklektyzmie” 16
Psychologia religii jako nauka o układzie nerwowym i jako „neuroteologia”? 17
Cześć pierwsza 21
Religijność jako element osobowości. Jej przeważające czynniki intrapsy chiczne 21
Różnorodność form religijności – badania kwestionariuszami wielowymiarowymi 23
Religijność: wewnętrzna czy zewnętrzna? 24
Religijność ujęta wielowymiarowo jako zgodność z prawdami wiary, praktyka wiary, doświadczenie wiary, wiedza na temat wiary i konsekwencje płynące z wiary? 27
Rozdział 1 29
Religijność w różnorodności motywów wewnętrznych 29
Sekcja 1. Motywy – ile i jakie? Dyskusja historyczno-systematyczna 33
I. Religijność – szukanie ochrony? Stanowisko teorii instynktów Iwana P. Pawłowa 33
II. Religijność – nadzieja na nieśmiertelność? Stanowisko Bronisława Malinowskiego oraz teorii opanowywania trwogi 35
III. Religijność – natręctwo i regresyjne pragnienie ochrony? Stanowisko psychoanalityczej koncepcji Sigmunda Freuda 38
Religijność jako natręctwo i wina 38
Kompleks Edypa, poczucie winy, zwierzę totemiczne, idea Boga-Ojca 40
Religijność jako regresyjne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca? 42
Ocena hipotezy o nerwicy natręctw 45
Ocena hipotezy o regresji i hipotezy o spełnieniu pragnień 46
IV. Religijność – problem poczucia własnej wartości? Stanowisko teorii relacji z obiektem 48
V. Religijność – z potrzeby bliskości i bezpieczeństwa? Stanowisko teorii przywiązania 50
Ocena stanowiska teorii przywiązania 52
VI. Religijność – gotowość do interpretacji motywowanych ciekawością, kontrolą i wartością samego siebie? Stanowisko teorii atrybucji 53
Ocena stanowiska teorii atrybucji 56
VII. Religijność – zakorzeniona w pragnieniach, wartościach i w pytaniu o sens?
Stanowisko wielości motywów Gordona W. Allporta 57
Sekcja 2. Motywy decydujące o rozwinięciu się różnych przejawów religijności. Koncepcja heurystyczna 60
I. Między sumiennością a skrupulatnością. Gotowość do samokontroli moralnej 62
Sumienność – przy jakim udziale lęku? 66
Perfekcjonizm z komponentem religijnym 68
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne w formie religijnej czy też z komponentem religijnym? 70
II. Optymizm magiczny czy „religia okopu”? Dążenie do kontroli zewnętrznej ważnych zdarzeń życiowych oraz do radzenia sobie z sytuacjami trudnymi 74
Czym jest dążenie do kontroli? 74
Magia – kontrola za pomocą sił działających w dużym stopniu automatycznie 77
Modlitwa prośby – między pasywnym oczekiwaniem kontroli zewnętrznej a radzeniem sobie z sytuacjami trudnymi 82
„Religia okopu” 89
Co sprawia, że religijne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi działają korzystnie? 89
Radzenie sobie z ciężką chorobą fizyczną 93
Radzenie sobie z lękiem 95
„Siła Większa od nas samych” w programie Anonimowych Alkoholików 96
Ekstatyczne poczucie bezpieczeństwa 98
Radzenie sobie ze stratą w procesie żałoby 100
III. Pozaspołeczne źródło pozytywnej bliskości emocjonalnej? Dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej 103
Czym jest dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej? 104
Kiedy religijność działa jako środek podtrzymania własnej wartości, a kiedy nie? 106
Poczucie własnej wartości i obraz Boga oddziałują na siebie 112
Jak problematyczne dążenie do doświadczenia własnej wartości może wpływać na religijność? 114
Potrzeba uznania jako narcystyczne przekonanie o byciu wybranym 116
Potrzeba uznania jako duma wynikająca z dokonań i z cnoty 119
Fanatyzm oraz „przewartościowana idea” jako potwierdzenie własnej wartości? 119
IV. Wielbienie ponad obowiązkiem i wyrachowaniem?
Gotowość do dziękowania i uwielbienia 121
Wdzięczność 122
Uwielbienie 125
V. Czy wiara czyni współczującym a współczucie wierzącym? Gotowość do wrażliwości prospołecznej i zachowań prospołecznych 127
Zachowania prospołeczne 128
Czy religijność sprzyja wrażliwości prospołecznej i zachowaniom prospołecznym? 129
W jaki sposób religijność może sprzyjać zachowaniom prospołecznym? 131
Co ogranicza lub uniemożliwia wpływ religijności? 135
Uprzedzenia „religijne” a przemoc: czy religijność sprzyja zachowaniom antyspołecznym? 137
Wrogość w stosunku do obcych – uprzedzenia o charakterze etnicznym i rasistowskim? 138
Przemoc „religijna” – święta wojna? 140
VI. Religijność określana jedynie przez emocje czy także przez poznanie?
Zainteresowanie światopoglądem naukowym i logiczną koherencją 145
Poznanie światopoglądowe jako ciekawość i myślenie problemowe 147
Pragnienie koherencji logicznej: światopoglądowe badanie rzeczywistości 148
Do jakiego stopnia przekonania religijne określane są przez poznanie? 149
Autorytarne, emocjonalistyczne i intuicjonistyczne pojmowanie wiary 151
Wyraźne stany pewności – refleksyjnie czy bezrefleksyjnie? 152
Dogmatyzm – fundamentalizm 155
Blok rozszerzający 1. Obrazy Boga – God concepts 162
Odbicia różnorodności myślenia religijnego i przeżyć religijnych 162
Wpływy kultury religijnej i nauczania religijnego 163
Wpływy rodzinne i intrapsychiczne 164
Obraz Boga a spostrzeganie rodziców 165
Obraz Boga a styl przywiązania 167
Obraz Boga a rola płciowa (gender) 168
Obraz Boga, obraz siebie i inne cechy osobowości 168
Próba interpretacji 170
Blok rozszerzający 2. Jak rozwija się religijność? 172
Co wiemy na temat rozwoju religijnego? 172
Stanowiska wyjaśniające 175
Rozdział 2 180
Religijność w wielości form zrównoważonych i zaburzonych emocji 180
Z historii badań: W. James – R. Otto – R. Stark – A. Greeley 180
I. Co przesądza o religijnym charakterze uczuć religijnych? 183
Przekonania religijne – czyste over-beliefs? 186
II. Jakie techniki psychologiczne pobudzają przeżycia religijne? 187
Ze strony komponentu poznawczego: jak religijne przekonania i symbole mogą inicjować przeżycie? 188
Postawa ciała, gesty, muzyka: zakres komponentu ekspresji i komponentu motywacyjnego 194
Kontrolowanie oddechu, post, halucynogeny: zakres komponentu neurofizjologicznego 196
III. Ekstaza: stan wyjątkowy czy zaburzenie psychiczne? 198
Ekstaza w kontekście psychoz 199
Ekstaza w kontekście konfliktów emocjonalnych 200
Ekstaza jako niepatologiczny stan wyjątkowy 202
IV. Religijność w poważnych pod względem klinicznym stanach depresji 202
V. Urojenia religijne chorujących na schizofrenię jako próba radzenia sobie z trudnościami 204
Rozdział 3 208
Religijność w różnorodności odmienny ch st anów ś wiadomości 208
Dwie podstawowe zmiany świadomości ja 208
I. Doświadczenia objawienia i doświadczenia opętania 209
Doświadczenia objawienia, wizje i czynności przy udziale medium 210
Wizje i głosy 211
Grupa 1: wizje i głosy – spontanicznie i emocjonalnie 213
Grupa 2: wizje i głosy – wywołane przez samego siebie i kompleksowe 215
Pewna szczególna forma: doświadczenia z pogranicza śmierci 219
Czynności automatyczne, czynności przy udziale medium (spirytyzm) 220
Glosolalia – rodzaj mówienia automatycznego? 222
Doświadczenia opętania 224
Stygmatyzacja 227
II. Mistyczne przeżycia zjednoczenia 228
Wspólny rdzeń przeżyć mistycznych 231
(1) Charakter inspiracyjny – „Już nie ja działam, lecz jedynie transcendentne” 234
(2) „Rozpłynięcie się indywidualności” – „Już nie ja poznaję i jestem, lecz jedynie transcendentne” 236
Różnorodność przeżyć mistycznych 239
Rozdział 4 243
Religijność a dobrostan subiektywny 243
I. Czy religijność wpływa niekorzystnie na dobrostan subiektywny? 244
II. Czy religijność wpływa korzystnie na dobrostan subiektywny? 245
Czy religijność wzmacnia zadowolenie z życia i poczucie bycia szczęśliwym? 247
III. Czy dobrostan subiektywny lub jego brak wpływa w określony sposób na religijność? 250
Część druga 255
Religijność w obszarze oddziaływania wpływów społecznych. warunki psychospołeczne i wzajemne oddziaływania 255
Rozdział 5 257
Religijność w obszarze napięcia między socjalizacją a samo wychowaniem 257
I. Społeczne procesy uczenia się 260
Uczenie się przez modelowanie (uczenie się przez obserwację) 260
Uczenie się przez instruowanie 261
Uczenie się przez wzmocnienie społeczne i przez potwierdzenie społeczne 262
II. Indywidualne procesy uczenia się 264
Uczenie się przez zrozumienie (wgląd) 264
Uczenie się przez samowzmocnienie 264
Uczenie się przez własną aktywność 265
Rozdział 6 266
Udział w życiu duchowej grupy: ubogacenie czy element ryzyka? 266
I. Dyskusja na temat „kultów destruktywnych” 266
Ubogacenie (zasoby) czy czynnik ryzyka? 268
Dlaczego ludzie wstępują do duchowych grup? 270
II. Propagowanie informacji i rekrutacja. Jakich potrzeb i motywów się dotyka? 272
III. Grupa. Klimat, który daje oparcie czy uzależnia? 273
IV. „Mistrz”. Relacja, która rozjaśnia czy ubezwłasnowolnia? 275
V. Szkolenie. Wpływ pobudzający czy narzucający nową tożsamość? 279
Pomocne towarzyszenie 281
Suplement: Czy przeżycia religijne są zakorzenione w archetypach nieświadomości zbiorowej? 283
Wykaz litera tury 289
Spis tabel i rycin 317
Spis opisu przypadków 318
Indeks osób 319
Indeks pojęć 330
O Autorze 336
