Reformacja w Polsce a dziedzictwo Erazma z Rotterdamu

• Druk: Warszawa, 2018
• Autor: Maciej Ptaszyński
• Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Autor prezentuje dzieje reformacji w Królestwie Polskim w latach 1518–1566, ze szczególnym uwzględnieniem roli polskich erazmian, rozumianych zarówno jako przyjaciele i korespondenci Erazma z Rotterdamu, jak też – szerzej – jako admiratorzy jego dzieł. Niderlandzki filozof – kluczowa postać w dziejach humanizmu na północy Europy – odegrał istotną rolę w początkach reformacji oraz wpłynął na rozwój ówczesnej myśli politycznej.

W okresie reformacji można mówić o dwóch generacjach polskich erazmian. Do pierwszej, wąsko pojmowanej grupy zalicza się przede wszystkich Piotra Tomickiego, Krzysztofa Szydłowieckiego, Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka oraz członków rodziny Łaskich. W drugiej połowie panowania Zygmunta Starego tworzyli oni ścisłą elitę polityczną Królestwa Polskiego. Do szerszego kręgu należeli Andrzej Zebrzydowski, Stanisław Hozjusz i Andrzej Frycz Modrzewski, których największa aktywność przypadła na okres panowania Zygmunta Augusta.

W studiach historycznych nad dziejami polskiej reformacji dominowały do tej pory ujęcia społeczne, regionalne i biografistyczne. Maciej Ptaszyński ukazuje reformację jako proces, w którym pytanie o podstawy wiary pociągnęło za sobą przemiany teologiczne, społeczne i polityczne. Dokonywały się one w wyniku nieustannej komunikacji między różnymi ośrodkami w Europie, wymiany idei i przepływu ludzi, wśród których erazmianie odgrywali znaczącą rolę. Autor stawia tezę, że rodzimi erazmianie współtworzyli reformację w Polsce, a jednocześnie musieli reagować na zmiany, które ona przyniosła – kształtowali zatem przebieg procesów obejmujących całe społeczeństwo, będąc zarazem ich uczestnikami. Jako członkowie elit intelektualnych wnikliwie studiowali zarówno traktaty reformacyjne, jak i polemiki antyreformacyjne. Jako członkowie elit politycznych współdecydowali o pierwszych oficjalnych reakcjach na reformację. Mieli także wpływ na ostateczny kształt relacji między nowożytnym państwem a Kościołami protestanckimi.

Takie ujęcie tematu pozwala postawić ważne pytanie, na ile dziedzictwo Erazma – zwolennika pokojowego rozwiązywania sporów politycznych i religijnych, przywiązanego do jedności chrześcijańskiego świata i pozostającego przy Kościele katolickim – bezpośrednio i pośrednio oddziaływało na przebieg procesów reformacyjnych również w Polsce.

******

The Reformation in Poland Alongside Erasmus of Rotterdam's Heritage

The author presents the history of the Reformation in the Kingdom of Poland in the years 1518–1566, with a particular emphasis on the role of Polish erasmen, understood both as friends and correspondents of Erasmus from Rotterdam, and – more broadly – as admirers of his works. The text presents the Reformation as a process in which the question about the foundations of faith entailed theological, social and political changes. They co-created the erstwhile reformation in Poland and shaped the processes of the entire society, being at the same time participants in these processes.

• Kategorie:
  1. Ebooki i Audiobooki »
  2. Ebooki »
  3. Ebooki popularnonaukowe i specjalistyczne »
  4. Historia i archeologia
• ISBN: 978-83-235-3552-2
• ISBN druku: 978-83-235-3544-7
• EAN: 9788323535522
• Liczba stron: 748

Pobierz spis treści»

Wstęp 9
1. Przedmiot badań 9
2. Baza źródłowa 10
3. Stan badań 13
4. Tezy i metoda 18
5. Struktura pracy 20

Rozdział 1. Reformacja humanistów 23
Wstęp 23
   1.1. Drogi transferu 24
   1.2. Czas Erazma 32
   1.3. Erazmianizm a reformacja 42
   1.4. Erazmianie w Polsce wobec reformacji 54
   1.5. Erazmianie a Erazm i Melanchton 63
   1.6. „Apostoł Polski” w Wittenberdze 70
   1.7. Długie zrywanie więzi z Wittenbergą 77
   1.8. Śmierć Erazma, fi lipizm i irenizm 83
   Podsumowanie 93

Rozdział 2. Reformacja miejska w Prusach Królewskich i Koronie 96
Wstęp 96
   2.1. Reformacja w miastach 96
   2.2. Pierwsze reakcje dworu i króla 118
   2.3. Interwencja monarchy 126
   2.4. Represje 140
   2.5. Reformacja miejska a reformacja książęca 151
   2.6. Wnioski 156
   2.7. Ekskurs: kontynuacja „ukrytej” reformacji 
   miejskiej 158
   Podsumowanie 179

Rozdział 3. Wobec reformacji książęcej 180
Wstęp 180
   3.1. Erazmianie jako elita dworu 181
   3.2. Pierwsze edykty antyluterańskie a kierunki 
   polityki zagranicznej 187
   3.3. Antyluteranizm Zygmunta Starego a 
   erazmianizm 203
   3.4. Reformacyjny przewrót: sekularyzacja Prus 
   208
   3.5. Zmiany układu sił a kreowanie wizerunku 
   chrześcijańskiego władcy 216
   3.6. Erazmianie a sprawa węgierska 225
   3.7. Elekcja vivente rege, dialog konfesji i 
   upadek Łaskich 237
   3.8. Zabiegi dworu o utrzymanie neutralnego kursu 
   256
   3.9. Wobec wojny religijnej 278
   Podsumowanie 292

Rozdział 4. Reformacja szlachecka 294
Wstęp 294
   4.1. Antyklerykalizm kleru i szlachty 295
   4.2. Kryzys polityczny lat trzydziestych a 
   elekcja vivente rege 316
   4.3. Wymiana elity politycznej 327
   4.4. Reakcja antyprotestancka 335
   4.5. Narodziny publicystyki: De poena homicidii 
   340
   Podsumowanie 355

Rozdział 5. Przełom reformacyjny (1548–1551) 360
Wstęp 360
   5.1. Zawiedzione nadzieje 360
   5.2. Walki polityczne i konfesyjne 386
   5.3. Prowokacje i symboliczne zerwanie 392
   5.4. Kryzys 408
   Podsumowanie 426

Rozdział 6. Późna reformacja 429
Wstęp 429
   6.1. Początek przemian 430
   6.2. Rozpad stronnictwa biskupów i ofensywa 
   protestantów 444
   6.3. Piśmiennictwo protestanckie i erazmiańskie 
   451
   6.4. Recepcja dzieł Frycza podczas sejmu 
   piotrkowskiego 1555 r. 474
   6.5. Skutki i echa sejmu 1555 r. 484
   6.6. Odpowiedź Rzymu: nuncjusz Lippomano przeciw 
   via media 493
   6.7. Mobilizacja protestantów 509
   Podsumowanie 514

Rozdział 7. Czas konfesji 516
Wstęp 516
   7.1. Treści konfesyjne w debacie przedsejmowej 
   517
   7.2. Sejm warszawski 1556/1557 r. 528
   7.3. Powrót Jana Łaskiego 536
   7.4. Radykalizacja i konflikty 544
   7.5. Sejm piotrkowski 1558 r. 547
   7.6. Frycza O Kościele księga druga 562
   7.7. Budowa struktur kościelnych 571
   Podsumowanie 577

Rozdział 8. Schyłek reformacji i koniec świata erazmian 579
Wstęp 579
   8.1. Nowe rozdanie 580
   8.2. Kontrowersja wokół poglądów Franciszka 
   Stankara 583
   8.3. Rozpad Kościoła reformowanego w Małopolsce i 
   konsolidacja katolicka 604
   8.4. Sejm piotrkowski 1562/1563 r. 610
   8.5. Powstanie dwóch organizacji kościelnych w 
   Małopolsce 615
   8.6. Sejm warszawski 1563 r. i przyjęcie 
   postanowień soboru trydenckiego 621
   8.7. Sejm piotrkowski 1565 r. 634
   8.8. Antytrynitaryzm i Sylwy Frycza 639
   Podsumowanie 656

Zakończenie 659
Wykaz skrótów 664
Bibliografia 667
Indeks osób 720