Seges Ecclesiae. Eklezjalny wymiar męczeństwa w nauczaniu św. Augustyna
Bardzo istotnymi przyczynkami, które pozwalają wprowadzić bezpośrednio w sposób podejścia do męczeństwa ze strony Augustyna, są publikacje szeroko znanego w Europie animatora studiów patrystycznych w ramach soborowej odnowy teologii i „powrotu do źródeł", kard. Michele Pellegrino. W ramach swoich wielokierunkowych badań nad antykiem chrześcijańskim kard. Pellegrino wiele uwagi poświęcił problematyce męczeństwa u Ojców Kościoła, a przede wszystkim u Augustyna.
Są to publikacje podejmujące wątek tematyczny „krwi męczenników" o charakterze pewnego rodzaju antologii patrystycznej, czy aspekt chrystyczny31; stanowią one cenne wprowadzenie do odczytania znaczenia heroicznego świadectwa miłości dla wspólnoty Kościoła. Mimo licznych badań brakowało jednak wciąż monograficznego opracowania zagadnienia, które pozwoliłoby na pełniejszy obraz i całościowe spojrzenie na aspekt eklezjalny męczeństwa, z usytuowaniem tematu w szerszej perspektywie teologicznej Augustyna.
To właśnie stało się bezpośrednią inspiracją do podjęcia tej tematyki, odkrywanej przez autora niniejszej rozprawy w trakcie wieloletnich badań nad dziedzictwem doktrynalnym Ojców Kościoła, a zwłaszcza w ciągu 25 lat pracy w Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w dziale studiów z zakresu męczeństwa w rozumieniu prawno-kanonicznym. W tej dziedzinie niejednokrotnie wypływała konieczność odnoszenia tematu do tradycji teologicznej, tym bardziej że dotyczyło to nauczania Augustyna, którego można uważać za największego teologa męczeństwa epoki patrystycznej. Bazą źródłową dla niniejszego opracowania są pisma Augustyna, które podejmują bezpośrednio problematykę męczeństwa za wiarę. Do nich w pierwszym rzędzie należą teksty, które odzwierciedlają nauczanie pastoralne.
Są to komentarze do Psalmów, które Augustyn nazywał expositiones (przedstawienie treści), sermones czy tractatus (mowy, kazania czy traktaty). Za sprawą Erazma z Rotterdamu otrzymały one nazwę Enarrationes (wyjaśnienia). W rzeczywistości są zbiorem o zróżnicowanym charakterze, powstałym na przestrzeni niemal 30 lat (392-420). Mają postać komentarzy dyktowanych, bądź homilii liturgicznych utrwalanych na bieżąco przez stenografów, czy kilkakrotnie podejmowanych traktatów dotyczących tego samego Psalmu.
Aż sześćdziesiąt pięć spośród tych komentarzy podejmuje problematykę męczeństwa chrześcijańskiego, z czego kilka czyni to w szeroki, pogłębiony sposób.
Wykaz skrótów 15
Wstęp 19
Rozdział I. AUGUSTYN WOBEC TAJEMNICY KOŚCIOŁA 27
1. Kontekst historyczno-pastoralny myśli eklezjologicznej 28
1.1. Eklezjologia pogłębiana w trakcie posługi pasterskiej 28
1.2. Kwestia źródeł 29
1.3. Egzegeza eklezjologiczna 30
1.4. Terminologia 33
1.5. Perspektywa soteriologiczna 34
2. Eklezjologia w kluczu autobiograficznym 35
2.1. Odkrycie Kościoła 35
2.2. Pasterz Kościoła 39
2.3. Kontemplacja czy działanie? 39
3. Eklezjologia w kluczu polemicznym 42
3.1. Kościół - auctoritas 42
3.2. Kościół - caritas 45
3.3. Kościół - civitas Dei 49
4. Eklezjologia w kluczu misteryjno-typologicznym 51
4.1. Postaci biblijne 53
4.2. Wydarzenia biblijne 54
4.3. Motywy z przypowieści 57
4.4. Motywy topograficzne 59
4.5. Mysterium lunae 61
5. Eklezjologia w kluczu chrystologicznym 63
5.1. Corpus Christi 63
5.2. Sacramentum magnum 66
5.3. Caput et Corpus 68
5.4. Eucharystia - sacramentum Corporis Christi 70
6. Eklezjologia w kluczu pneumatologicznym 73
Rozdział II. męczeństwo jako egzystencjalne doświadczenie kościoła 79
1. Ramy znaczeniowe męczeństwa u Augustyna 80
1.1. Nurt tradycji chrześcijańskiej 80
1.2. Martyr 81
1.3. Męczeństwo duchowe 84
1.4. Męczeństwo w kategoriach teologicznej wizji Augustyna 86
2. Ewolucja spojrzenia na męczeństwo 86
2.1. Wypowiedzi początkowe 87
2.2. Czas polemiki z manicheizmem 90
2.3. Konfrontacja z donatyzmem 91
2.4. Wobec pytań na tle upadku Rzymu 94
2.5. W nurcie polemiki z pelagianizmem 95
3. Kościół jako wyłączna przestrzeń męczeństwa 97
3.1. W klimacie polemiki z donatyzmem 97
3.2. Męczeństwo tylko w „domu Boga" 99
3.3. Non poena sed causa 102
3.4. O męczeństwie rozstrzyga miłość 104
4. Czas męczeństwa 106
4.1. Tło historiozbawcze 106
4.2. Kościół prześladowany ante legem et in lege 107
4.3. Prześladowanie tempore gratiae 112
4.4. Męczeństwo przed i po przyjściu Chrystusa 115
5. Męczeństwo w perspektywie civitas Dei 117
5.1. Forma urzeczywistniania civitas Dei 117
5.2. Demoniczna inspiracja prześladowania 118
5.3. Zwyciężanie Kościoła 121
Rozdział III. Męczeństwo w RAMACH Christus totus 127
1. Chrystocentryzm w świadectwie męczenników 127
1.1. Wyznanie Chrystusa 128
1.2. Wyraz miłości do Chrystusa 132
2. Z jednoczenie z Chrystusem jako głową Ciała Mistycznego 135
2.1. Fakt jedności 135
2.2. Ludzka natura Chrystusa ikoną Kościoła 138
2.3. Cierpienia Ciała a cierpienia Głowy 140
3. Umacniająca obecność Chrystusa 141
3.1. Vicit in eis qui vixit in eis 141
3.2. Obrazy obecności Chrystusa w męczennikach 144
3.3. Ufność męczenników 146
3.4. Umocnienie przez Eucharystię 147
4. Chrystus wzorem dla męczennika 150
4.1. Ramy naśladowania 151
4.2. Przewodzenie męczennikom w składaniu świadectwa 152
4.3. Przykład dla męczenników 154
4.4. Jako pierwszy podjął „kielich zbawienia" 156
4.5. Naśladowanie w ofierze za braci 157
5. Nagroda męczenników 159
5.1. „Korona" od Chrystusa 159
5.2. „Denar" zbawienia 161
5.3. Nagroda za wierność 162
5.4. Ostateczny tytuł nagrody 164
Rozdział IV. OWOCOWANIE MĘCZEŃSTWA W KOŚCIELE 167
1. Tło historyczno-pastoralne 167
1.1. Tożsamość Kościoła objawiająca się w ofierze męczennika 167
1.2. Pamięć o męczennikach 169
2. Ranga męczeństwa w Kościele 170
2.1. Chwała Kościoła 170
2.2. Niezastąpiony udział we wzrastaniu Kościoła 172
2.3. Argument wiarygodności Kościoła 174
3. Formy ubogacania Kościoła 176
3.1. Uwierzytelnienie kerygmatu 176
3.2. Moc przykładu 179
3.3. Wstawiennictwo za ludem 182
3.4. Cuda wyjednane dla Kościoła 185
3.5. Ofiara życia dla Kościoła 189
4. Obecność męczenników w Kościele poprzez kult 192
4.1. Duch tradycji kultu męczenników w Kościele afrykańskim 192
4.2. Miejsce kultu 194
4.3. Motywacje kultu męczenników 198
5. Topos: semen sanguinis martyrum - seges ecclesiae 202
5.1. Figura męczeństwa dla Kościoła 202
5.2. W nurcie tradycji teologiczno-pastoralnej 203
5.3. Sanguis-semen w wypowiedziach Augustyna 205
5.4. Ku pogłębieniu znaczenia metafory 208
Zakończenie 211
Bibliografia 219
1. Źródła 219
2. Opracowania 222
3. Subsidia 232
Index verborum 233
"SEGES ECCLESIAE". ECCLESIOLOGICAL DIMENSION OF MARTYRDO MIN THE TEACHING OF ST. AUGUSTINE. Summary 237
