Seksualne zespoły bólowe
Seksualne zespoły bólowe są terminem wprowadzonym niedawno w klasyfikacji DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Oznaczają szereg dysfunkcji i chorób, w których występuje uczucie bólu w trakcie aktywności seksualnej lub krótko po niej. Są jednym z częstszych problemów zgłaszanych przez pacjentów w gabinecie lekarza specjalisty. Na pełne i skuteczne leczenie zespołów bólowych składa się zarówno postępowanie farmakologiczne i chirurgiczne, jak i
psychoterapia oraz
fizjoterapia. W poszczególnych rozdziałach opisano wybrane dysfunkcje, strategie leczenia i określone procedury. Publikację uzupełniają krótkie teksty dotyczące seksualności człowieka dorosłego. Jest to pierwsza polska publikacja przygotowana przez specjalistów, którzy na co dzień zajmują się leczeniem wspomnianych dysfunkcji. Z pewnością zainteresuje lekarzy, psychoterapeutów, fizjoterapeutów i osoby zainteresowane tematyką seksualności człowieka.
Przedmowa XXIII
1. Rola seksualności w życiu człowieka - Sławomir JAKIMA 1
Modele medyczne seksualności człowieka 2
Model Mastersa-Johnson-Kaplan 2
Model Basson 4
Pojęcie normy w seksuologii 5
Tożsamość płciowa, seksualna, preferencje, orientacja 5
Zaburzenia związane z tożsamością płciową 7
Preferencje seksualne 8
Klasyfikacje dysfunkcji seksualnych 8
2. Ból w seksuologii - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 11
Definicja bólu z 2020 roku 12
Nocycepcja 12
Centralna sensytyzacja 13
Ból nocyplastyczny 15
Neuroproliferacja na sromie w mechanizmie powstawania bólu penetracyjnego 17
Dysfunkcja miednicy w przewlekłym bólu sromu, bólu miednicy (w tym krocza u mężczyzn), bólu penetracyjnym 19
Ból spełnia określoną rolę 21
3. Anatomia i fizjologia miednicy kobiety w kontekście bólu przy penetracji - Marek JANTOS, tłum. JOANNA SAWKA 25
Anatomia miednicy 25
Miednica kostna 26
Mięśnie poprzecznie prążkowane miednicy 26
Powięź wewnątrzmiedniczna (endopelvic fascia) 30
Ciągłość powięzi miednicy 30
Napięcie powięzi i funkcjonowanie narządów 32
Anatomia mikroskopowa mięśni miednicy 33
Zagadnienia funkcjonalne 35
Nietrzymanie moczu lub stolca 35
Zaburzenia statyki narządów miednicy (POP, pelvic organ prolapse) a funkcje seksualne 36
Anatomia zewnętrzna miednicy kobiety w znaczeniu seksuologicznym 36
4. Anatomia sromu - Jadwiga WAŃCZYK-BASZAK 41
Budowa zewnętrznych narządów płciowych 41
Punkt G (G-spot) 46
Ujście zewnętrze cewki moczowej 48
Gruczoły przedsionkowe większe (Bartholina) 50
Błona dziewicza (hymen) 52
Naczynia sromu 55
Tętnice 55
Żyły 55
Naczynia chłonne 56
Unerwienie sromu 56
Fizjologiczne zmiany w różnych okresach życia 56
Zmiany w wyglądzie sromu związane z ciążą 56
Zmiany w wyglądzie sromu związane z menopauzą 57
5. Anatomia i fizjologia męskich narządów płciowych - Sławomir JAKIMA 59
Wprowadzenie 59
Cykl seksualny u mężczyzn 60
Faza pobudzenia (popędu płciowego) 61
Faza podniecenia 61
Faza orgazmu 63
Faza odprężenia 64
6. Dyspareunia - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 65
Definicja i klasyfikacje zaburzeń seksualnych związanych z bólem u kobiet 65
Nomenklatura w ICD-11 66
Diagnostyka dyspareunii i częstość występowania u kobiet 67
7. Dyspareunia powierzchowna - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 71
Spektrum dolegliwości 71
Przyczyny dyspareunii powierzchownej 72
Stenoza błony dziewiczej: diagnostyka, leczenie, stosowanie dilatatorów 73
Pozamedyczne okaleczenie narządów płciowych kobiety 78
Nieprawdziwe komunikaty dotyczące dyspareunii powierzchownej 80
Rady, które mogą być przydatne 81
8. Zmiany na sromie - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 83
Łagodne zmiany, które nie mają związku z bólem 83
Zmiany wyniosłe 83
Zmiany koloru skóry sromu 86
Zmiana czerwona (rumień) 86
Ciemne zabarwienie (przebarwienie) 86
Ogniskowe zbielenie skóry sromu 87
Bolesne zmiany na sromie 88
Jak diagnozować zmiany na sromie 90
9. Menopauzalny zespół moczowo-płciowy - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA, Jadwiga WAŃCZYK-BASZAK 93
Cechy atrofii pochwy w badaniu mikroskopowym: cytologiczny wskaźnik dojrzałości komórek nabłonka pochwy (VMI, vaginal maturation index) 94
Objawy podmiotowe i przedmiotowe GSM 94
Leczenie GSM 98
Leczenie miejscowe niehormonalne 99
Lubrykanty i preparaty nawilżające 99
Produkty zawierające kwas hialuronowy 100
Preparaty i produkty naturalne 100
Leczenie miejscowe hormonalne 101
Estrogeny dopochwowe i na srom 101
Przeciwwskazania do stosowania miejscowej estrogenoterapii 103
Ospemifen stosowany ogólnie 104
Terapie oparte na wykorzystywaniu energii 104
Zmiana stylu życia 105
Terapia mięśni dna miednicy 106
Leczenie GSM u kobiet chorych na raka piersi 106
10. Wulwodynia - Jadwiga WAŃCZYK-BASZAK, Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 111
Wulwodynia w ujęciu neurobiologicznym 111
Wulwodynia jako ból złożony (complex pain) 113
Zaburzenia seksualne u kobiet z wulwodynią 113
Rodzaje wulwodynii 114
Wulwodynia jako problem zdrowotny 117
Choroby współistniejące z wulwodynią 118
Predyspozycje genetyczne 118
Czynniki hormonalne 119
Czynniki mięśniowo-szkieletowe (precyzyjniej: mięśniowo-powięziowe) 119
Mechanizmy neurologiczne 120
Czynniki psychospołeczne 121
Czynniki wrodzone (embriologiczne) 122
Diagnostyka wulwodynii 122
Wywiad 122
Badanie ginekologiczne 125
Jakość życia kobiet z wulwodynią 125
11. Dyspareunia po porodzie - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 129
Poporodowy ból genitalno-miedniczny (PGPP, postpartum genito-pelvic pain) 129
Rodzaje PGPP 129
Przebieg dolegliwości PGPP 130
Czynniki predysponujące do poporodowej dyspareunii 131
Diagnostyka PGPP 133
Badanie pacjentki z PGPP 133
Uszkodzenie dźwigacza odbytu (LAA) 135
Leczenie PGPP i dyspareunii poporodowej 137
Postępowanie zabiegowe 138
Profilaktyka PGPP 139
Profilaktyka przed porodem 140
Profilaktyka podczas porodu 141
Po porodzie 143
12. Dyspareunia głęboka u kobiet - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 147
Przyczyny dyspareunii głębokiej 147
Zapalenie miednicy 148
Objawy PID 149
Leczenie PID 151
Endometrioza 153
Diagnostyka endometriozy 155
Endometrioza i dysfunkcja mięśniowo-powięziowa miednicy 159
Endometrioza a nowotwory złośliwe 160
Leczenie bólu w endometriozie 161
Leczenie chirurgiczne z powodu bólu 163
Choroby żylne miednicy: dyspareunia głęboka w postaci ciężkości miednicy po penetracji 164
Objawy PeVD 165
Leczenie PeVD 167
Zespół bolesnego pęcherza moczowego/śródmiąższowe zapalenie pęcherza moczowego 167
Objawy BPS/IC 168
Mechanizmy powstania BPS 168
Diagnostyka IBS/IC 169
Leczenie BPS 171
Zespół jelita drażliwego (IBS) 172
Diagnostyka IBS 173
Postępowanie w IBS 175
Ból ściany jamy brzusznej 177
Torbiel okołokorzeniowa kręgosłupa (Tarlova) 179
Diagnostyka ultrasonograficzna dyspareunii głębokiej 181
Leczenie dyspareunii głębokiej 186
13. Farmakoterapia dyspareunii u kobiet - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 189
Leczenie farmakologiczne wulwodynii prowokowanej 190
Zasady leczenia wulwodynii prowokowanej 192
Leki stosowane w wulwodynii (I–X) 196
14. Pochwica (vaginismus) - Sławomir JAKIMA, Ewa MAŁACHOWSKA 207
Definicja 207
Kontrowersje związane z pochwicą 207
Kryteria diagnostyczne i podział pochwicy 208
Uwarunkowania anatomiczno-fizjologiczne pochwicy 209
Przyczyny pochwicy 211
Przyczyny organiczne pochwicy 211
Przyczyny psychogenne pochwicy 211
Fobia 211
Zaburzone schematy poznawcze i wyobrażenia 212
Przebycie traumy seksualnej 212
Tokofobia i genofobia 212
Nieudane, nieprzyjemne początki życia seksualnego 213
Inne czynniki wywołujące pochwicę 214
Różnicowanie pochwicy 214
Następstwa pochwicy 214
Epidemiologia pochwicy 214
Partner kobiety z pochwicą 214
Metody leczenia pochwicy 215
Najkorzystniejszy schemat postępowania w opinii autora rozdziału 216
Trening autogenny 218
Desensytyzacja 218
Wizualizacja 219
Farmakoterapia 219
Fizjoterapia 219
Pochwica po leczeniu 221
15. Inne zespoły z towarzyszącym bólem - Sławomir JAKIMA 223
Zespół przetrwałego pobudzenia seksualnego (PGAD, persistent genital aorusal disorder) 223
Okaleczenie narządów płciowych kobiety (FGM) 224
Awersja seksualna u kobiet 224
Zaburzenia depresyjne 225
Zespół dysfunkcji seksualnych po przyjmowaniu SSRI 225
Wytrysk bolesny (dysejakulacja, dysorgazmia) 226
Problemy bólowe w innych formach seksu 226
Penetracja analna mężczyzny przez kobietę (pegging) 226
Seks oralny 229
Problemy związane z seksualnością par dewiacyjnych 230
Problemy seksualne związane z terapią osób transpłciowych 230
Zapalenie gruczołu krokowego (prostatitis) 231
16. Seksualne zespoły bólowe u mężczyzn (Seksualne zespoły bólowe związane z wadami anatomicznymi i stanami zapalnymi) - Sławomir JAKIMA 233
Wady anatomiczne 233
Stany nagłe 234
Stany po zabiegach chirurgicznych 235
17. Diagnostyka seksualnych zespołów bólowych u kobiet - Ewa BASZAK-RADOMAŃSKA 237
Ogólne zasady diagnostyki pacjentów z bólem seksualnym 237
Diagnostyka dyspareunii u kobiet 238
Zebranie wywiadu 238
Badanie fizykalne w dyspareunii powierzchownej 241
Znaczenie badania mięśni dna miednicy (PFM) 242
Badanie fizykalne miednicy: projekt IMAP Marka Jantosa 243
Protokół VAMP dla oceny PFMD/overactive state 244
Etapy badania ginekologicznego u pacjentki z dyspareunią 244
Wymagania dotyczące badania fizykalnego miednicy u kobiet z bólem czynnościowym (dysfunkcjonalnym, nocyplastycznym) 248
Inne badania dodatkowe u kobiety z dyspareunią powierzchowną 250
18. Diagnostyka seksualnych zespołów bólowych u mężczyzn - Sławomir JAKIMA 253
Badanie podmiotowe 254
Badanie przedmiotowe 254
19. Badanie fizjoterapeutyczne - Aleksandra PYTLAK 257
Obszary diagnostyki fizjoterapeutycznej 258
Etapy badania fizjoterapeutycznego 258
Wywiad 259
Cześć personalna 259
Część właściwa wywiadu w diagnostyce fizjoterapeutycznej 259
Badanie dla potrzeb fizjoterapii miejscowej 260
Badanie statyczne 260
Badanie palpacyjne mięśni dna miednicy 261
Ocena wizualna i palpacyjna blizn (jeśli pacjent posiada) 261
Badanie przepony, klatki piersiowej, toru oddechowego 262
Badanie dynamiczne 262
Przykładowe testy funkcjonalne 262
Badania na potrzeby fizjoterapii 263
Badanie statyczne 263
Ocena postawy ciała w płaszczyźnie poprzecznej 263
Ocena postawy ciała w płaszczyźnie czołowej 264
Ocena postawy ciała w płaszczyźnie strzałkowej 264
Badanie dynamiczne 265
Przydatne przykładowe testy funkcjonalne 265
Test Tomayera (test palce–podłoga) 265
Test fałdu Kibblera 266
Test Adamsa 266
Test hipermobilności stawów 266
Badania specjalne 267
Wnioski z badania miejscowego i ogólnego 267
Plan fizjoterapii 267
20. Diagnostyka psychologiczna - Karolina OCHNIK-BĄK 271
Waga problemu 271
Psychologiczne czynniki ryzyka bólu przewlekłego 272
Neuroplastyczność mózgu 273
Diagnoza psychologiczna pacjentki z bólem penetracyjnym 274
Protektometr wg L. Moseleya i D. Butlera 276
Rola psychologa w bólu przewlekłym 278
Złote zasady w leczeniu bólu, wg L. Moseleya i G. Lehmana 279
Terapia akceptacji i zaangażowania (ACT, acceptance and commitment therapy) w przewlekłym bólu 281
Pozostałe kierunki terapeutyczne 285
21. Lekarz i terapeuta wobec pacjenta z seksualnym zespołem bólowym - Sławomir JAKIMA 289
Problem przekraczania granic 291
22. Fizjoterapia ogólna - Aleksandra PYTLAK 293
Przydzielenie pacjenta do określonej grupy determinuje postępowanie 293
Edukacja terapeutyczna 294
Sen 294
Wypróżnianie 296
Edukacja w zakresie bólu przewlekłego 297
Terapia manualna 298
Kinezyterapia 300
Ćwiczenia oddechowe 300
Ćwiczenia mięśni dna miednicy 302
Ćwiczenia korekcyjne 303
Fizykoterapia 304
Metody uzupełniające 304
23. Terapia miednicy - Marta NOWOSAD 309
Mięśnie dna miednicy 309
Reakcje mięśni dna miednicy 310
Terapia w dyspareunii 311
Diagnostyka miednicy 312
Terapia miednicy 314
Terapia manualna 314
Samodzielne ćwiczenia mięśni miednicy 316
EMG biofeedback 316
Elektrostymulacja (EMS, electrical muscle stimulation) 317
Magnetoterapia 317
Terapia RF (radiofrekwencja) 318
Laser niskoenergetyczny (LLLT, low-level laser therapy) 318
Rozszerzacze (dilatatory, dildo) 319
Autoterapia 320
Siedzenie na piłce tenisowej 320
Pięć ćwiczeń przed penetracją pochwy wg Dee Hartmann 320
24. Ocena elektromiograficzna (sEMG) zaburzeń dna miednicy u kobiet - Marek JANTOS, tłum. Joanna SAWKA 325
Podstawowe definicje i mechanizmy 325
Przewlekły ból urogenitalny (CUP, chronic urogenital pain) 328
sEMG w wulwodynii 328
sEMG w zespole bolesnego pęcherza moczowego/śródmiąższowego zapalenia pęcherza (BPS/IC) 332
sEMG w zaburzeniach zwieraczy w obrębie miednicy 334
Nietrzymanie moczu podczas aktywności seksualnej 335
Porody i sEMG mięśni miednicy 337
Dysfunkcje seksualne obrazowane w sEMG 339
Cele terapii miednicy z wykorzystaniem sEMG 342
25. Leczenie chirurgiczne dyspareunii u kobiet - Jadwiga WAŃCZYK-BASZAK 347
Diagnostyka różnicowa przeszkody w zakresie sromu czy pochwy 347
Wywiad 347
Badanie ginekologiczne 348
Wskazania do leczenia zabiegowego w zakresie błony dziewiczej i pochwy 348
Stenoza błony dziewiczej 350
Leczenie zabiegowe stenozy błony dziewiczej 350
Hymenotomia 351
Hymenektomia 352
Westibulektomia w leczeniu wulwodynii prowokowanej 353
Techniki operacyjne 354
Powikłania po zabiegu westibulektomii 355
Inne techniki zabiegowe 356
26. Konsekwencje seksualnych zespołów bólowych - Sławomir JAKIMA 359
27. Psychoterapia osób z bólem związanym ze współżyciem - Sławomir JAKIMA 361
Elementy psychoterapii 361
Formy terapii 362
Skorowidz 365
