Świat gestów i symboli w komunikacji dziecięcej
Niniejsza publikacja to pierwsza w literaturze naukowej szczegółowa analiza porównawcza sprawności niejęzykowych dzieci polskich w okresie wczesnego dzieciństwa. Zarówno rozważania teoretyczne, jak i przeprowadzone badania skupiają się wokół dwóch obszarów tematycznych: relacji pomiędzy rozwojem komunikacji niejęzykowej w postaci gestykulacji a osiągnięciami językowymi dziecka oraz roli interakcji rodzic – dziecko w rozwoju komunikacji i symbolizacji dziecięcej.
Niniejsze opracowanie empiryczne stanowi część szeroko zakrojonych badań nad rozwojem językowym u dzieci polskich. Uwzględniono w nim wyniki badań, którymi objęto 99 dzieci: z podejrzeniem zaburzenia typu "Specific Language Impairment", charakteryzujące się bardzo niskim poziomem rozwoju mowy oraz z dwóch grup porównawczych, o przeciętnym poziomie rozwoju mowy oraz ponadprzeciętnym poziomie rozwoju mowy.
W pierwszej części publikacji przedstawiono zarówno klasyczne, jak i nowsze koncepcje dotyczące roli symboli i znaków, tj. gestów i działań symbolicznych oraz języka, w ujmowaniu rzeczywistości oraz porozumiewaniu się. W opisie procesu komunikowania się nawiązano do nurtu badań nad zmianami rozwojowymi zachodzącymi w relacji gestykulacja – mowa. Pokazano rozwojowe ujęcie komunikacji niejęzykowej dzieci we wczesnej ontogenezie, z uwzględnieniem zmian w funkcji, jaką pełni gestykulacja. Poszukiwano empirycznego potwierdzenia istnienia związku między rozwojem gestykulacji a rozwojem mowy nie tyle u dzieci prawidłowo rozwijających się, co z zaburzonym rozwojem kompetencji językowych.
Książka jest próbą analizy słabo opisanego w Polsce problemu zaburzenia rozwoju językowego u małych dzieci, a także przeglądu aktualnego stanu badań nad symbolicznym przedstawianiem rzeczywistości oraz komunikacją niejęzykową dzieci z podejrzeniem specyficznych zaburzeń rozwoju językowego. Odrębną część stanowią rozważania na temat roli dorosłych w rozwoju reprezentacji symbolicznej dziecka we wczesnym dzieciństwie, przejawiającej się w mowie i zabawie. Potwierdzono tezę, że jakość interakcji dziecko – rodzic ma istotny wpływ na rozwój zdolności komunikacyjnych dziecka. Zaznaczono również, że interakcja ta ma charakter transakcyjny.
Przeprowadzone badania pozwoliły na ocenę poziomu i rodzaju komunikatów niejęzykowych używanych przez dzieci z różną sprawnością językową podczas interakcji z dorosłym. Analiza wyników wykazała różnice międzygrupowe w zakresie poziomu komunikacji niejęzykowej oraz stosowania odmiennych strategii komunikacyjnych. Analiza zachowań rodziców potwierdziła, że rodzice dzieci z różnym poziomem rozwoju mowy stosują odmienne strategie podczas komunikowania się z nimi. Rodzice dzieci z podejrzeniem SLI częściej stosują strategie ograniczające oraz kontrolę imperatywną, pozostali zaś częściej prezentują rozwijające strategie językowe i niejęzykowe.
Niniejsza publikacja pozwoli na lepsze zrozumienie mało opisanego i wciąż nieznanego w Polsce zaburzenia SLI oraz związanych z nim problemów, z którymi borykają się dzieci już w okresie wczesnego dzieciństwa.
Prezentowana książka ta jest przeznaczona zarówno dla specjalistów psychologów, pedagogów i logopedów, jak i rodziców zainteresowanych rozwojem swoich dzieci.
Wprowadzenie 7
Rozdział 1. Gestykulacja i symbolizacja w procesie komunikacji 11
Co to jest komunikacja niejęzykowa? 13
Rozwój i funkcje gestykulacji w ontogenezie 13
Używanie gestów i komunikatów niejęzykowych przez małe dzieci 17
Relacja pomiędzy rozwojem gestykulacji a mową w komunikowaniu się 24
Komunikacja językowa we wczesnym dzieciństwie 29
Nabywanie języka przez dzieci 30
Zaburzenia rozwoju mowy i języka 34
Opóźnienie rozwoju mowy 37
Specyficzne zaburzenie rozwoju językowego – Specific Language Impairment 39
Zdolność komunikowania się u dzieci z SLI 44
Rozdział 2. Metodologiczne podstawy badań 47
Uzasadnienie wyboru przedmiotu badań 47
Problematyka badawcza 48
Warunki i przebieg badań oraz charakterystyka badanej grupy 49
Procedura badawcza 51
Rozdział 3. Gesty i symbole w komunikacji dzieci osiemnastomiesięcznych 55
Dyskusja wyników 72
Rozdział 4. Strategie komunikacyjne wykorzystywane w interakcji z rodzicem przez dzieci dwuipółletnie w sytuacji zabawowo-zadaniowej 79
Strategie nieinterakcyjne w komunikacji badanych dzieci 81
Strategie interakcyjne w komunikacji badanych dzieci 84
Rozdział 5. Komunikacja niejęzykowa u dzieci w sytuacji zadaniowej, zabawowej i interakcyjnej 95
Umiejętność komunikowania się dwuipółletnich dzieci w zabawie poznawczej 95
Umiejętność komunikowania się dwuipółletnich dzieci w zabawie konstrukcyjnej 110
Wrzucanie figur 111
Układanka „Domek” 120
Budowanie wieży z klocków 126
Umiejętność komunikowania się dwuipółletnich dzieci w zabawie swobodnej 132
Umiejętność komunikowania się dwuipółletnich dzieci w sytuacji interakcyjnej 136
Rozdział 6. Rola dorosłych w rozwoju gestykulacji i symbolizacji u małego dziecka 147
Strategie rodziców w komunikacji z dzieckiem 152
Strategie rodziców w sytuacji zabawowej 153
Werbalne strategie zachowania rodziców 154
Niewerbalne strategie zachowania rodziców w postaci gestykulacji 159
Strategie kierowania uwagą dziecka 160
Strategie rodziców w sytuacji komunikacyjnej 163
Strategie kierowania uwagą dziecka 163
Strategie zachowania rodziców 164
Rozdział 7. Gesty i symbole w komunikacji dzieci dwuipółletnich – refleksje naukowe 167
Rodzaje gestykulacji a poziom rozwoju mowy 170
Funkcje auto- i alteradaptatorów w procesie komunikacji dziecięcej 175
Relacja pomiędzy rozwojem komunikacji niejęzykowej w postaci gestykulacji a rozwojem mowy 176
Jakość interakcji rodzic – dziecko a zdolności komunikacyjne dziecka we wczesnym dzieciństwie 179
Zakończenie 182
Literatura 185
