Szlojme od reb Chaima
Szlojme od reb Chaima to powieść autobiograficzna Szolema Abramowicza, znanego czytelnikom pod pseudonimem Mendele Mojcher-Sforim. Wspomnienia jednego z najważniejszych współczesnych pisarzy żydowskich koncentrują się na okresie dorastania chłopca z dobrego domu w gminach litewskiej prowincji. Jest to portret małomiasteczkowej społeczności połowy XIX w., odmalowany z charakterystyczną dla Mendelego dbałością o szczegóły etnograficzne. Jednakże w odróżnieniu od wcześniejszych powieści tego autora, znanych z ciętej satyry towarzyszącej krytyce stosunków społecznych, obraz wyłaniający się z autobiografii przepełnia nostalgia. Czytelnik otrzymuje do rąk świadectwo niegdysiejszego świata, ukazujące jego głęboką różnorodność, dni radosne i dni dotknięte grozą życiowych dramatów, postawy ludzi zamożnych i ubogich, codzienność kobiet i mężczyzn. Tytułowy Szlojmele zderza się z normami narzucanymi przez społeczność i początkowo bardzo dobrze odnajduje się w stworzonych przez nie formach (jako uczeń czy student szkoły talmudycznej). Z biegiem czasu ulega jednak pokusom odkrywania tego, co wykracza poza granice tradycji. Powieść autobiograficzna Abramowicza, Szlojme od reb Chaima, pisana w latach 1899–1912, jest obecnie uważana za główne źródło informacji na temat jego dzieciństwa i rodziny (autentyczność przedstawionych tam wydarzeń potwierdzili uznani badacze literatury żydowskiej: Max Weinreich, Szmuel Niger, David Aberbach, Jan Schwartz). W serii ukazały się: Ludwig Kalisch, Obrazki z moich lat chłopięcych Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM I Najstarsze pamiętniki Żydów krakowskich: Meir ben Jechiel Kadosz z Brodu, Zwój pana Meira, Jom Tow Lipmann Heller, Zwój nienawiści Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM II Estera Rachela Kamińska, Boso przez ciernie i kwiaty. Memuary „matki teatru żydowskiego” Mordechaj Aron Gincburg, Awiezer. Wyznania maskila Beniamin R., „Płonęli gniewem”. Autobiografia młodego Żyda Rachela Fajgenberg, Dziewczęce lata. Młodość w poleskim sztetlu Kadia Mołodowska, Spadek po pradziadku. Opowieść Natan Sternharz, Dni Natana Josef R. Ehrlich, Droga mojego życia. Wspomnienia byłego chasyda
Mojcher-Sforim Mendele
Mendele Mojcher Sforim (właśc. Szolem Jankew Abramowicz; 1836–1917) – pionier nowoczesnej prozy żydowskiej, piszący zarówno w jidysz, jak i po hebrajsku. Świetnie znał realia tradycyjnego żydowskiego życia na prowincji – urodzony w Kopylu koło Mińska, otrzymał tradycyjną edukację od ojca i w jesziwach, po czym w wieku siedemnastu lat wędrował po miasteczkach Podola i Wołynia z żebrakiem – Awremlem Kulawym. Później zatrzymał się w Kamieńcu Podolskim, tam pod wpływem pisarza tworzącego w jidysz – Bera Gottlobera – zainteresował się wiedzą świecką, studiował rosyjski, niemiecki i matematykę. Od 1858 do 1869 roku mieszkał w ważnym ośrodku ruchu chasydzkiego – Berdyczowie, skąd musiał wyjechać ze względu na zawartą w swych utworach krytykę skorumpowanych żydowskich elit miasta. Później związał się głównie z Odessą, gdzie prowadził żydowską szkołę. Utwory Mendelego Mojcher-Sforima (w tym najbardziej znana powieść Masoes Binjomin haszliszi, 1878, spolszczony przez Klemensa Junoszę i wydany w 1885 roku jako Don Kiszot żydowski. Szkic z literatury żargonowej żydowskiej, w przekładzie Michała Friedmana Podróże Beniamina Trzeciego, 1990) zawierają elementy, które na długo stały się charakterystycznymi cechami prozy jidysz. W obrębie świata przedstawionego jest to na przykład motyw żydowskiego miasteczka. W ukazywaniu żydowskiej społeczności sztetla autor jest jeszcze spadkobiercą ruchu oświeceniowego – krytykuje jej zacofanie, izolacjonizm, a także podziały wewnętrzne. W szczególnie negatywnym świetle ukazuje żydowskie elity – zarówno religijne, jak i te, których pozycja wynika z sytuacji materialnej. Pozytywnie natomiast odnosi się do warstw ubogich, do outsiderów społecznych.
Joanna Degler
Joanna Degler (Lisek) – literaturoznawczyni, tłumaczka, pracowniczka naukowa Katedry Judaistyki im. Tadeusza Taubego Uniwersytetu Wrocławskiego. Zajmuje się głównie poezją żydowską i kulturą jidysz, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości kobiet. Autorka monografii Jung Wilne – żydowska grupa artystyczna oraz Kol isze – głos kobiet w poezji jidysz (od XVI w. do 1939 r.).
Seria Żydzi. Polska. Autobiografia
W serii publikowane są wspomnienia żydowskie z ziem polskich, powstałe od początku XVII do połowy XX w. Planowane jest wydanie 27 tomów, w większości tłumaczeń z języków: hebrajskiego, jidysz, niemieckiego i rosyjskiego, edycja uwzględnia też teksty powstałe w języku polskim.
Seria prezentuje fascynujące ludzkie historie, opowiedziane personalnie, pełne przygód, emocji, wydarzeń historycznych oraz prozy codziennego życia. Są one osadzone w kulturze żydowskiej, ale bezpośrednio związane z historią Polski. Autorzy prezentują różne warstwy społeczne, są wśród nich osoby o rozmaitym wykształceniu i stopniu religijności, mieszkańcy wielkich miast i miasteczek, postaci znane i takie, które nie wyróżniały się czymś szczególnym, ale ich wspomnienia dostarczają wielu ciekawych szczegółów z zakresu obyczajowości i historii życia codziennego, a niekiedy bezcennych informacji o wielkich wydarzeniach historycznych, w których przyszło im uczestniczyć. Zespół osób pracujących nad edycją serii liczy ponad 30 osób. Są w nim tłumacze, redaktorzy i badacze (historycy, literaturoznawcy, socjologowie, religioznawcy, językoznawcy).
Seria ukazuje się w ramach projektu „Kanon literatury wspomnieniowej Żydów polskich” realizowanego pod kierunkiem Katedry Judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego, we współpracy z Muzeum Historii Żydów POLIN. Projekt finansowany jest przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
