Wielki przełom. Studium z estetyki Stanisława Witkiewicza
Celem książki jest rekonstrukcja dwóch, przełomowych dla polskiej myśli o sztuce, koncepcji estetycznych Stanisława Witkiewicza i uplasowanie ich w zrekonstruowanej nowożytnej historii procesu modernizacji estetyki europejskiej i polskiej. Zasadniczym przedmiotem badań są dyskursy estetyczne Witkiewicza w powiązaniu z dyskursami innych estetyków, z którymi pozostają one w jakiejś istotnej relacji: inspiracji, polemiki, podobieństwa, przeciwieństwa, implikacji.
Wprowadzenie 11
1. Estetyka filozofów i estetyka artystów 11
2. Interpretacja historyczna 13
3. Dyskursywne ciągi 16
4. Typy zdań i logika dyskursów perswazyjnych 18
5. Norma neutralizmu aksjologicznego 23
6. Spektrum aksjologiczne dzieła sztuki 25
7. Dyskurs modernizacyjny 28
8. Paradygmat 32
9. Uściślenia semantyczne: realizm, naturalizm, weryzm, aleteizm, pulchryzm 33
10. Krytyka czy estetyka? 39
11. Stan badań 42
12. Cele książki 44
13. Uwagi o źródłach i modernizacji języka 44
Rozdział I. Dyskurs modernizacyjny 47
1. Dyskurs modernizacyjny w estetyce zachodnioeuropejskiej 49
1.1. Kluczowe terminy i pojęcia 49
1.2. Dyskurs modernizacyjny i modernizacja 51
1.3. Początki dyskursu modernizacyjnego 54
1.4. Pierwszy przypadek petryfikacji znaczenia słowa moderna 55
1.5. Narodziny dyskursu modernizacyjnego w estetyce renesansowej 56
1.6. Francis Bacon: pierwsza idea modernizacji renesansowego dyskursu modernizacyjnego 58
1.7. Querelle des Anciens et des Modernes: konkurencyjne warianty kolejnego dyskursu modernizacyjnego 59
1.8. Denis Diderot: kolejna modernizacja dyskursu modernizacyjnego 63
1.9. Hegel – prekursor idei rodzenia się radykalnie nowej epoki i nowej sztuki 65
1.10. Stendhal: kolejna modernizacja dyskursu modernizacyjnego 67
1.11. Gautier i Baudelaire: następne modernizacje dyskursu modernizacyjnego 68
1.12. Ruskin: modernizacja prospektywno progresywna 70
1.13. Realisme Courbeta: kolejny projekt modernizacyjny w estetyce francuskiej 71
1.14. Thoré Bürger: silne wsparcie dążeń modernizacyjnych 73
1.15. Taine: modernizacja estetyki przez jej (intencjonalną) scjentyzację 74
1.16. Zola: dwa warianty modernizacji 76
1.17. Véron: próba rewolucji paradygmatycznej 81
1.18. Durand, Schinkel, Loudon, Semper, Viollet le Duc: ciąg modernizacji historystycznych 85
1.19. Loudon: pluralistyczna modernizacja progresywna 86
1.20. Pickett: pierwszy projekt modernizacji prospektywnej w architekturze 87
1.21. Neowernakularyzm jako efekt modernizacji retrospektywnej 88
1.22. Wolf, Bahr, Dilthey: początek dyskursu die Moderne w estetyce niemieckiej 88
1.23. Otto Wagner: modernizacja prospektywna 90
1.24. Herman Muthesius: rozwinięcie estetyki Wagnera 90
1.25. Adolf Loos: dalsza modernizacja idei moderne Architektur 97
1.26. Marinetti i jego kontynuatorzy: kolejne modernizacje progresywne dyskursu modernizacyjnego 99
1.27. Le Corbusier, Walter Gropius i Mies van der Rohe: dalsza modernizacja modernej estetyki architektury 102
1.28. Le Corbusier, Hitchcock i Johnson: ostateczna petryfikacja pojęcia l’architecture moderne, modern architecture 105
1.29. Wieloznaczność i wielotorowość modernizacji postmodernistycznej 106
1.30. Appendix: jeszcze kilka słów kluczowych terminach 108
2. Dyskurs modernizacyjny w estetyce polskiej 109
2.1. Początki dyskursu modernizacyjnego w estetyce polskiej 109
2.2. Bolesław Podczaszyński: druga idea modernizacyjna 110
2.3. Spór polskich „nowożytników” ze „starożytnikami” 111
2.4. Postulowanie modernizacji narodowo wernakularnej: Pol, Goszczyński, Mickiewicz, Kraszewski, Norwid 114
2.5. Eliza Orzeszkowa: modernizacja literatury przez realizm „tendencyjny” 116
2.6. Znaczenie Taine’a dla estetyki polskiej 117
2.7. Piotr Chmielowski: prawda zamiast tendencji 121
2.8. Stanisław Witkiewicz: zalążek nowej estetyki 122
2.9. Cyprian Godebski: modernizacja naturalistyczna estetyki sztuk plastycznych 126
2.10. Karol Matuszewski: pochwała eklektyzmu jako modernizacji tradycji 127
2.11. Antoni Sygietyński: modernizacja naturalistyczna 129
2.12. Stanisław Witkiewicz: przełomowa modernizacja polskiej estetyki malarstwa i architektury 139
2.13. Album Maksa i Aleksandra Gierymskich: kompleksowy projekt modernizacji malarstwa 141
2.14. Eliza Orzeszkowa: wprowadzenie terminu „modernizm” do dyskursu metaliterackiego 147
2.15. Stanisław Szczepanowski i Marian Zdziechowski: krytyka nowej sztuki 148
2.16. Artur Górski: koncept „Młodej Polski” jako efekt polemiki z krytykami nowej sztuki 149
2.17. Stanisław Przybyszewski: program nowej sztuki jako definicja implicite terminu „modernizm” 150
2.18. Malwina Posner Garfeinowa: fundamentalna krytyka modernizmu (młodopolskiego) 151
2.19. Lewandowski: implementacja słowa „modernizm” 151
2.20. Lachner: klaryfikacja znaczeń 154
2.21 Ignacy Matuszewski: dwie estetyki nowoczesne i ostateczne ustalenie języka dyskursu nowoczesności/modernizmu 154
2.22. Henryk Struve: atak na modernizm 157
2.23. Cezary Jellenta: marność modernizmu 158
2.24. Zenon Przesmycki: obrona modernizmu 159
2.25. Jan Bełcikowski: koniec modernizmu 159
2.26. Miesięcznik Architekt: pluralizacja dyskursu modernizacyjnego 160
2.27. Edgar Kovàts: urzędowa modernizacja polskiej architektury 166
2.28. TPPS: konkurencyjny wobec koncepcji stylu zakopiańskiego projekt modernizacji neowernakularnej 169
2.29. Basler: pierwsza próba nowego dyskursu modernizacyjnego 174
2.30. Pronaszko – Formiści – Blok – Dźwignia – Praesens: krystalizacja nowego dyskursu nowoczesności 176
2.31. Chwistek: wizja nowoczesności po modernizmie; Strzemiński: kodyfikacja nowoczesności 178
2.32. Witkacy: totalne niezainteresowanie architekturą 179
2.33. Reaktywacja Architekta: dwa dyskursy modernizacyjne: elementarystyczny i dekoracjonistyczny 180
2.34. Jerzy Warchałowski: kolejna modernizacja architektury i sztuki użytkowej 181
2.35. BLOK, Praesens, Dźwignia: radykalizacja dyskursu modernizacyjnego 182
2.36. Szyszko Bohusz: generalna modernizacja polskiej estetyki architektury 185
2.37. Stefania Zahorska: ostateczne ustalenie języka dyskursu modernizacyjnego 186
2.38. Michał Sobeski: przeniesienie dyskursu nowoczesności do estetyki uniwersyteckiej 189
2.39. Niemojewski: petryfikacja dyskursu modernizacyjnego 190
2.40. Przełom postmodernistyczny w estetyce polskiej 194
Rozdział II. Estetyka malarstwa 195
1.Witkiewiczowska estetyka malarstwa przed pierwszym wydaniem Sztuki i krytyki u nas 197
1.1. Problem cezury w Witkiewiczowskiej estetyce malarstwa 197
1.2. Wędrowiec: zamierzona pierwsza rewolucja w polskiej estetyce 198
1.3. „Malarstwo i krytyka u nas”: kulminacyjne wejście w walce o nową estetykę 203
1.4. Bitwa o Bitwę pod Grunwaldem 211
1.5. Witkiewiczowski dyskurs estetyczny po „Malarstwie i krytyce u nas” 219
1.6. Bilans sporu Witkiewicza ze Struvem 235
2. Witkiewiczowska estetyka malarstwa po opublikowaniu Sztuki i krytyki u nas 237
2.1. Polscy „monachijczycy” w obronie treści w malarstwie 237
2.2. Jellenta: argument krytyczny Witkiewicza użyty przeciwko jego estetyce 240
2.3. Gerson i Jankowski: spór o impresjonizm 242
2.4. Stanisław Tarnowski: krytyka ambiwalentna 245
2.5. Ks. Marian Morawski: tropienie sprzeczności niekonsekwencji w myśli Witkiewicza 250
2.6. Replika Witkiewicza na recenzje Tarnowskiego i Morawskiego 254
2.7. Sygietyński przeciwko Witkiewiczowi w obronie ich (wedle Sygietyńskiego) wspólnych niegdyś poglądów 259
2.8. Przesmycki: erystyczna samoidentyfikacja estetyczna 262
2.9. Wawrzeniecki: frontalny atak na Witkiewicza 263
2.10. Benedyktowicz: obrona Matejki i krytyka Witkiewicza 265
2.11. Ostatnie akordy sporu Struvego i Witkiewicza 267
2.12. Ewolucja estetyki Witkiewicza? 270
2.13. Potępienie malarstwa współczesnego? 273
2.14. Niekoherencja estetyki Witkiewicza? 275
2.15. Witkacy o estetyce ojca 277
Rozdział III. Estetyka architektury 279
1. Narodowy historyzm vs. narodowy neowernakularyzm w estetyce architektury 281
1.1. Początki dyskursu narodowo-patriotycznego w myśli europejskiej 281
1.2. Początki dyskursu narodowo-patriotycznego w myśli polskiej 283
1.3. Zróżnicowany sens narodowej formy w architekturze 283
1.4. Neowernakularyzm jako opozycja wobec historyzmu 286
1.5. Pluralistyczny historyzm w polskiej myśli metaarchitektonicznej 288
1.6. Początki dyskursu narodowego: Lucjan Siemieński i Karol Kremer 289
1.7. Wzniosłe marzenie Norwida 290
1.8. Bolesław Podczaszyński: rozszerzenie dyskursu metaarchitektonicznego 290
1.9. Józef Kremer: wtórna krytyka historyzmu 293
1.10. Kolejne etapy „odkrywania” architektury ludowej: Zejszner, Łapczyński, Kraszewski i Kolberg 293
1.11. Martynowski i dwie drogi nowej architektury: neoklasycyzm i neowernakularyzm 295
1.12. Styl szwajcarski, scil. tyrolski, scil. alpejski w Europie Środkowej 296
1.13. Matuszewski: pierwsza wizja narodowego neogotyku 297
1.14. Jan Karłowicz: studium lingwistyczno etnograficzne budownictwa ludowego 298
1.15. Witkiewicza „wejście” w dyskurs metaarchitektoniczny 299
2. Historia pola dyskursu koncepcji stylu zakopiańskiego 301
2.1. Inicjalna rola Charlesa Bulsa 301
2.2. Hipotezy genealogiczne Witkiewicza 303
2.3. Dwie konkurencyjne koncepcje neowernakularne 304
2.4. Panegiryk Mèyeta 305
2.5. Krystalizacja estetyki Witkiewicza 307
2.6. Dzieła Matlakowskiego: etnograficzne wsparcie estetyki Witkiewicza 309
2.7. Zasadniczy problem Witkiewicza estetyki architektury: „translacja w mur” 310
2.8. Konkurencyjna koncepcja estetyczna: styl krajowy w ujęciu Czartoryskiego 311
2.9. Edgar Kováts: konkurencyjna koncepcja podhalańskiego neowernakularyzmu 314
2.10. Hipoteza genealogiczna i topos odrodzenia zagubionej tradycji 316
2.11. Atak na Kovátsawykład swojej estetyki 317
2.12. Paryskie fiasko i umiarkowany sukces stylu zakopiańskiego 318
2.13. Architekt i Ekielskiego wejście w dyskurs metaarchitektoniczny 320
2.14. Zalążek zmiany paradygmatycznej w teorii architektury 322
2.15. Apologia Witkiewicza przez Eliasza 323
2.16. Kováts jako prawodawca nowego paradygmatu w architekturze 324
2.17. Ruskin jako substytut nowego prawodawcy w estetyce architektury Architekta 324
2.18. Lwowski spór o zakopiańszczyznę 325
2.19. Estetyka Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana 326
2.20. Implikacje estetyczne nowych prac etnograficznych 328
2.21. Ostateczna dogmatyzacja koncepcji stylu zakopiańskiego 331
2.22. Zmieniający się kontekst estetyczno artystyczny: działalność Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana 338
2.23. Czesław Jankowski: pierwsza krytyka totalna koncepcji stylu zakopiańskiego 339
2.24. Dalsza dogmatyzacja koncepcji stylu zakopiańskiego 340
2.25. Gloger: niekorzystne dla koncepcji stylu zakopiańskiego implikacje badań etnograficznych 341
2.26. Stanisław Lack: druga totalna krytyka koncepcji stylu zakopiańskiego 342
2.27. Niekorzystne dla witkiewiczowskiej estetyki konsekwencje dalszej działalności TPSS: początek „stylu dworkowego” i zmodernizowanego neowernakularyzmu 343
2.28. Hermann Muthesius: przełom paradygmatyczny w estetyce architektury 343
2.29. Wybrzmiewanie narodowego historyzmu 345
2.30. Minkiewicz: próba typologii architektury współczesnej 347
2.31. Ostatni autorski wykład estetyki Witkiewicza 348
2.32. Gmach Muzeum Tatrzańskiego: niewykorzystana ostatnia sposobność do skonceptualizowania estetyki stylu zakopiańskiego w murze 353
2.33. Zmiana paradygmatu architektonicznego w praktyce: wystawa Architektura i wnętrza w otoczeniu ogrodowym, Kraków 1912 359
2.34. Warsztaty Krakowskie: emanacja TPSS 361
3. Dyskurs stylu zakopiańskiego po Witkiewiczu 363
3.1. Tatarkiewicz o stylu zakopiańskim 363
3.2. Odbudowa Polski po polsku 363
3.3. Chwistek: refutacja stylu zakopiańskiego i poszukiwań stylu narodowego 368
3.4. L’Exposition des Arts Décoratifs et Industriels Modernes, Paris 1925: największy tryumf polskiej sztuki na arenie międzynarodowej 369
3.5. Tatarkiewicz: pierwsza próba naukowego badania swoistości polskiej architektury 371
3.6. Apologia Witkiewicza przez Kosińskiego 373
3.7. Ostatnia dyskusja na temat witkiewiczowskiej estetyki architektury 374
3.8. Dopowiedzenie Mączyńskiego 379
3.9. Koszczyc: apologia stylu zakopiańskiego na Podhalu 381
3.10. Pawlikowski: umiarkowana obrona estetyki Witkiewicza 382
3.11. Implikacje teoretyczne ankiety Wierchów 382
3.12. Pawlikowskiego rekonceptualizacja problemu 383
3.13. Wesołowski: ostatnia książka wyznawcy estetyki Witkiewicza 386
3.14. Brzega: pierwsza próba bilansu 391
3.15. Podhalański neowernakularyzm po wojnie 392
3.16. Wtórna wernakularyzacja neowernakularyzmu zakopiańskiego i postmodernistyczny neowernakularyzm zakopiański 393
3.17. Architektoniczne dziedzictwo Witkiewicza 394
3.18. Pozycja witkiewiczowskiej estetyki w historii dyskursów estetycznych: konkluzje 395
3.19. Appendix: propozycja konceptualizacji 396
Uwagi końcowe 399
Bibliografia 403
Indeks osób 430
