Wincentego Skrzetuskiego „Prawo polityczne narodu polskiego” - 05 Ustrój społeczny
Polski pijar Wincenty Skrzetuski, żyjący w latach 1745-1791, był uznanym historykiem, prawnikiem, pisarzem politycznym, nauczycielem oraz tłumaczem doby stanisławowskiej. Do jego ważniejszych dzieł należy zaliczyć "Mowy o głowniejszych materiach politycznych" oraz historie Szwecji i starożytnej Grecji. W swoich pracach Skrzetuski niejednokrotnie nawiązywał do zagadnień moralno-etycznych, stawiając sobie za cel wychowanie dobrego obywatela łączącego w sobie światopogląd chrześcijański, idee humanitarne, oświeceniowe, nowożytne koncepcje prawnonaturale i etykę opartą na podstawach racjonalnych. Skrzetuski pozostawał pod silnym wpływem republikańskiej ideologii Mably’ego i Rousseau oraz innych myślicieli oświeceniowych z Monteskiuszem i Beccarią na czele.
Najważniejszym dziełem Skrzetuskiego, wydanym w latach 1782-1784, było
"Prawo polityczne narodu polskiego". Pijar spopularyzował w nim obraz ustroju i prawa Rzeczypospolitej obowiązujący przed Sejmem Czteroletnim, propagując konieczność dalszych reform politycznych, społecznych i ekonomicznych w państwie szlacheckim. Swoją pracę Skrzetuski oparł częściowo na erudycyjnym dziele Gotfryda Lengnicha "Ius publicum Regni Poloniae", które uzupełnił o nowe rozwiązania ustrojowe wprowadzone w Rzeczypospolitej po 1764 roku. Dokonana w przedmiotowej rozprawie analiza "Prawa politycznego narodu polskiego" pozwala na stwierdzenie, że było to solidne kompendium wiedzy o ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej, mające miejscami cechy traktatu politycznego.
W swym stosowanym w szkołach podległych Komisji Edukacji Narodowej podręczniku Skrzetuski zaprezentował szerokie spektrum zagadnień odnoszących się zarówno do ustroju politycznego, społecznego oraz gospodarczego, jak i ustroju sądów. Podobnie jak dla Monteskiusza, dla polskiego pijara prawo polityczne było tą gałęzią prawa, która regulowała system rządów. Według Skrzetuskiego, na prawo polityczne składały się: sposób sprawowania władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, obrady publiczne oraz prawa i obowiązki wszystkich stanów, funkcjonowanie różnych organów i urzędów, religia, skarb, wojsko, handel, ludność, a także traktaty i umowy z obcymi państwami.
Przeprowadzona w rozprawie analiza "Prawa politycznego narodu polskiego" pozwala na stwierdzenie, że pijar prezentował własne oceny i postulaty reform, które niejednokrotnie były kontynuacją głosów i myśli poprzedzających go pisarzy politycznych na czele ze Stanisławem Konarskim. Analiza poglądów Skrzetuskiego pozwala przyznać mu poczesne miejsce wśród polskich pisarzy politycznych doby stanisławowskiej, szczególnie tych tworzących przed Sejmem Wielkim ‒ propagatorów, a nawet projektodawców niektórych reform.
Spis treści
Wstęp / 7
Rozdział pierwszy
Życie i działalność oraz dorobek pisarski Wincentego Skrzetuskiego – krótka charakterystyka / 19
Rozdział drugi
Prawa polityczne / 63
1. Prawo polityczne i jego źródła / 63
2. Prawa kardynalne / 79
3. Materie status / 96
Rozdział trzeci
Ustrój polityczny / 111
1. Forma rządu / 111
2. Król / 116
3. Senat / 144
4. „Sejm” / 155
5. Sejmiki / 185
6. Rada Nieustająca / 207
7. Konfederacje / 225
Rozdział czwarty
Ustrój społeczny / 237
1. Stan rycerski / 237
2. Stan duchowny / 247
3. Stan miejski / 257
4. Stan wiejski / 280
Rozdział piąty
Edukacja i wyznania / 301
1. Edukacja / 301
2. Wyznania / 314
Rozdział szósty
Ustrój gospodarczy / 333
1. Skarb Rzeczypospolitej / 333
2. Starostwa i królewszczyzny / 355
3. Handel i rękodzieło / 366
Rozdział siódmy
Podziały terytorialno-administracyjne oraz urzędy / 383
1. Podziały terytorialno-administracyjne / 383
2. Urzędy / 393
Rozdział ósmy
Ustrój sądów / 425
1. Sąd sejmowy / 425
2. Sąd relacyjny / 436
3. Sąd asesorski (asesoria) / 440
4. Sąd referendarski / 447
5. Sąd marszałkowski / 451
6. Sądy Komisji Skarbowych / 455
7. Trybunały Koronny i Litewski / 460
8. Sądy podkomorskie / 471
9. Sądy grodzkie / 476
10. Sądy ziemskie / 482
11. Sądy pograniczne / 486
12. Sądy wojskowe / 487
13. Sąd polubowny / 490
Rozdział dziewiąty
Wojsko / 495
Rozdział dziesiąty
Stosunki dyplomatyczne i traktaty międzynarodowe / 505
1. Posłowie i poselstwa / 505
2. Przymierza i traktaty / 519
Zakończenie / 529
Źródła i literatura / 537
Summary / 587
Zussamenfassung / 589
