Zielniki Ochrona i konserwacja
Zielniki są dokumentacją związków świata człowieka ze światem roślin. Dzięki nim można prowadzić analizy dotyczące m.in. bioróżnorodności, migracji gatunków, zmian klimatycznych, skażenia środowiska, historii farmacji, historii chorób, a także wielu zagadnień z dziedziny etnobotaniki, religioznawstwa, socjologii i antropologii. Najstarsze na świecie zachowane zielniki pochodzą z połowy XVI wieku i stanowią unikatowe repozytorium informacji (także genetycznej) o roślinach sprzed setek lat. Niniejsza publikacja jest prawdziwym kompendium wiedzy na temat zielników, umożliwiającym korzystanie w pełni z ich potencjału jako archiwów informacji naukowej. Jej zakres został określony na podstawie konsultacji z opiekunami zbiorów przyrodniczych. W poszczególnych rozdziałach opisano: – rozwój historii naturalnej i historię powstawania zielników na tle rozwoju botaniki jako propedeutyki nauk przyrodniczych, – najstarsze zabytki zielnikowe w Polsce i na świecie, – zagadnienia etyczne związane ze zbiorem roślin, zarządzaniem zbiorami przyrodniczymi, w tym – zielnikami i ochroną historycznych kolekcji jako obiektów zabytkowych, – technikę i technologię wytwarzania zielników, z omówieniem budowy chemicznej podstawowych elementów strukturalnych występujących w zielnikach, – historię stosowania środków biobójczych, które często w sposób trwały zanieczyszczają zbiory zielnikowe i mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia użytkowników, – procesy degradacji występujące w zbiorach zielnikowych, z uwzględnieniem degradacji materiału genetycznego, – metody ochrony prewencyjnej i interwencyjnej w ramach polityki Integrated Pest Management (IPM), – badania związane z ochroną materiału genetycznego w zbiorach przyrodniczych, – realizacje konserwatorskie na trzech zabytkowych zielnikach z XVIII wieku z polskich zbiorów, należących do najstarszych i najcenniejszych obiektów tego typu w Polsce. Publikacja będzie pomocna dla: – kuratorów i opiekunów zbiorów zielnikowych i innych zbiorów przyrodniczych, – pracowników muzeów przyrodniczych i regionalnych, bibliotek, archiwów – botaników, genetyków, etnobotaników, farmaceutów, studentów botaniki farmaceutycznej i wszystkich innych badaczy korzystających z zielników, – studentów nauk biologicznych, farmacji i medycyny, zainteresowanych poszerzeniem wiedzy na temat początków nauk przyrodniczych i historycznych metod badawczych oraz historią stosowania toksycznych substancji jako metod ochrony, – studentów biologii, biotechnologii, farmacji, leśnictwa i nauk rolniczych, jako uzupełnienie wiedzy o dokumentacji zasobów roślinnych, – studentów kierunków związanych z ochroną zabytków (
konserwacja i restauracja dzieł sztuki, ochrona dóbr kultury), – miłośników przyrody i współczesnych twórców zielników. Książka stanowi podstawę do odpowiedzialnego dokumentowania otaczającej nas informacji biologicznej, które jako dziedzictwo docenią przyszłe pokolenia.
Podziękowania IX
Przedmowa XI
Część I. HISTORIA I ZNACZENIE ZIELNIKÓW Z ZASUSZONYMI ROŚLINAMI 1
1. Historia naturalna: od obrazu dominacji człowieka nad naturą do samodzielnej dyscypliny. Ewolucja opisu botanicznego 5
2. Formy pośrednie między ilustracją botaniczną a klasyczną formą zielników 9
3. Zielniki z zasuszonymi roślinami 15
Najstarsze zachowane zielniki na świecie i w Polsce 16
Najstarsze wskazówki dotyczące tworzenia zielników 25
Określenia stosowane wobec zielników zawierających zasuszone okazy roślin 27
Pierwsze wizerunki zielników 28
Zielniki jako zjawisko kolekcjonerskie i element zbiorów przyrodniczych 29
Zielniki jako narzędzia naukowe 39
Szczególne przykłady zielników: zielniki artystyczne i symboliczne 46
Zagadnienia etyczne i prawne związane ze zbiorami zielnikowymi 47
Część II. ZAGADNIENIA TECHNIKI I TECHNOLOGII TWORZENIA ORAZ BUDOWA ZIELNIKÓW 53
4. Technika i technologia wykonania zielników 57
Zbiór okazów 57
Suszenie okazów 57
Zabiegi dodatkowe stosowane w preparatyce i oglądzie okazów 60
Mocowanie okazów na arkuszach 62
Materiały używane do mocowania okazów zielnikowych 66
Warstwa opisowa 81
Formy występowania i przechowywania arkuszy zielnikowych 85
Formy zwarte: zeszyty, kodeksy, albumy 85
Pojedyncze arkusze 92
Nietypowe rozwiązania technologiczne spotykane w zielnikach artystycznych 94
5. Charakterystyka fizykochemiczna podstawowych elementów struktury zielników 97
Związki chemiczne w ścianie komórkowej okazów roślinnych i w papierowym podłożu 97
Związki mineralne w strukturze okazów botanicznych i w strukturze papieru 99
Budowa ściany komórkowej 102
Charakterystyka związków występujących w ścianie komórkowej i w podłożu papierowym 104
Celuloza 104
Hemicelulozy 106
Lignina 107
Pektyny 107
Białko występujące w ścianie komórkowej roślin 108
Kutyna, suberyna, woski 108
6. DNA w komórkach roślinnych – budowa, funkcje, lokalizacja 111
Budowa DNA 111
Lokalizacja DNA w komórkach roślinnych 114
DNA jądrowe (nuclear DNA, nDNA) 114
DNA mitochondrialne (mtDNA) 116
DNA plastydowe (ptDNA, ze szczególnym uwzględnieniem DNA chloroplastowego, cpDNA) 116
Inne lokalizacje kwasów nukleinowych w komórce roślinnej 117
Podstawowe procesy związane z powstawaniem i funkcjonowaniem DNA 117
Replikacja DNA 117
Ekspresja genomu 118
Część III. PROCESY DEGRADACJI ELEMENTÓW STRUKTURALNYCH OKAZÓW ZIELNIKOWYCH I PODŁOŻA PAPIEROWEGO 123
Hydroliza kwasowa 125
Degradacja alkaliczna 126
Utlenianie 127
Fotodegradacja 127
Degradacja termiczna 128
Zanieczyszczenia środowiska, w którym przechowywane są zbiory 129
Degradacja fizyczna materiału roślinnego 132
Obniżenie właściwości wytrzymałościowych 132
Zniszczenia mechaniczne, deformacje, zniszczenia na skutek zabiegów konserwatorskich 133
Zmiana barwy 139
Degradacja biologiczna (biodeterioracja) 140
Zniszczenia spowodowane działalnością mikroorganizmów 140
Zniszczenia spowodowane działalnością owadów 140
Zniszczenia spowodowane stosowaniem środków biobójczych 144
Degradacja materiału genetycznego 162
Rozpad enzymatyczny 163
Hydroliza 164
Utlenianie 165
Alkilacja 166
Wysoka temperatura i wilgotność 167
Sieciowanie 167
Wpływ warunków przechowywania i historycznych metod ochrony na DNA 168
Część IV. PREWENCYJNA I INTERWENCYJNA OCHRONA ZBIORÓW ZIELNIKOWYCH 171
7. Wybrane zagadnienia związane z prewencyjną i interwencyjną ochroną zbiorów zielnikowych 173
Zintegrowany system ochrony przed szkodnikami (IPM) dla zbiorów zielnikowych 173
Mrożenie 175
Wysokie temperatury 176
Mikrofale 177
Anoksja 177
Stabilne warunki klimatyczne 177
Dekontaminacja zbiorów skażonych biocydami 181
Ochrona materiału genetycznego w zbiorach – badania 182
Część V. KONSERWACJA ZIELNIKÓW W PRAKTYCE – TRZY WIZJE ETYCZNEJ KONSERWACJI 189
8. Zielnik Izabeli Czartoryskiej, 1746, Muzeum Narodowe w Krakowie, Rkps 2782 197
Technologia i stan zachowania 197
Założenia konserwacji 205
Przebieg prac konserwatorskich z zastosowaniem bezpiecznej metodologii konserwatorskiej i wykorzystaniem wyników badań 205
9. Zielnik Johanna Friedricha Zeidlera, tom I, 1732, Biblioteka Główna Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, sygn. Zb. Specj. I Starodruki 14, D. 104.57.646 213
Technologia i stan zachowania 213
Założenia konserwacji 223
Przebieg prac konserwatorskich z zastosowaniem bezpiecznej metodologii konserwatorskiej i wykorzystaniem wyników badań 223
10. Zielnik Helwinga/Boretiusa, 1724–45, Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego (WA), sygn. WA-KH-13.2.2 231
Technologia i stan zachowania 231
Założenia konserwacji 238
Zabiegi konserwatorskie z zastosowaniem bezpiecznej metodologii konserwatorskiej i wykorzystaniem wyników badań 238
11. Podsumowanie 247
Zakończenie 251
Bibliografia 252
Indeks cytowanych zielników według miejsc przechowania 273
Indeks osób 276
Indeks rzeczowy 278
Spis ilustracji 280
Herbaria – preservation and conservation (abstract) 285
