Immanuel Kant

(1724–1804); niemiecki filozof; w latach 1770–1796 profesor uniwersytetu w Królewcu; twórca transcendentalnego idealizmu, zwanego też krytycyzmem teoriopoznawczym.

Rozpatrując charakter sądów matematycznych, przyrodniczych i metafizycznych, Kant podzielił wszelkie sądy na analityczne i syntetyczne oraz na aprioryczne i aposterioryczne. Możliwość sądów syntetycznych a priori (występujących według niego w matematyce i czystym przyrodoznawstwie) uzasadniał istnieniem w poznającym podmiocie apriorycznych form oglądu zmysłowego (czasu i przestrzeni) i kategorii intelektu (m.in. przyczyna, substancja, jedność, wielość) określanych łącznie ideami konstytutywnymi. Organizują one materiał dany we wrażeniach i współtworzą doświadczenie poznawcze, którego przedmiotem są zjawiska (fenomenalizm) stanowiące przejaw niepoznawalnych „rzeczy samych w sobie”. Granice wszelkiego możliwego doświadczenia wyznaczają idee regulatywne rozumu (wszechświata, duszy i Boga), które same nie mogą być przedmiotem poznania.

Transcendentalizm Kanta, polegający na filozoficznej analizie warunków wszelkiego możliwego poznania, nie zaś aktów poznawczych, ich przebiegu i treści, oraz zakwestionowanie przez niego możliwości naukowego uprawiania metafizyki, otworzyły drogę do nowoczesnych badań epistemologicznych, akcentujących aktywną rolę podmiotu w kreowaniu obrazu poznawanego przezeń świata.

W etyce Kant był zwolennikiem rygoryzmu moralnego, opartego na sformułowaniu apriorycznego imperatywu kategorycznego oraz wskazaniu człowieka jako twórcy norm moralnych. Próbę powiązania analizy działalności poznawczej człowieka (rozumu teoretycznego) z analizą jego aktywności moralnej (rozumu praktycznego) stanowiła u Kanta analiza władzy sądzenia opartej na regulatywnej idei celowości.

W rozważaniach historiozoficznych Kant traktował historię jako postęp w kształtowaniu kultury dokonujący się na zasadzie wewnętrznych antagonizmów wyznaczanych przez dwoistość społecznej natury człowieka („aspołeczna towarzyskość”).

Koncepcje filozoficzne Kanta stanowiły przełom w filozofii nowożytnej, zapoczątkowały okres tzw. klasycznej filozofii niemieckiej oraz wywarły ogromny wpływ na dalszy rozwój filozofii europejskiej.

Główne dzieła:

Krytyka czystego rozumu (1781, wyd. pol. 1904, wyd. ost. 1986), której główne myśli podane w dostępniejszej i prostszej formie przedstawił Kant w Prolegomenach do wszelkiej przyszłej metafizyki... (1783, wyd. pol.1901, wyd. ost. 1993); Krytyka praktycznego rozumu (1788, wyd. pol. 1911, wyd. ost. 1984), której popularniejsze wydanie stanowi Uzasadnienie metafizyki moralności (1785, wyd. pol. 1906, wyd. ost. 1984) i Krytyka władzy sądzenia (1791, wyd. pol. 1964, wyd. ost. 1986). W tłumaczeniu polskim ukazały się ponadto: Religia w obrębie samego rozumu (1793, wyd. pol. 1795, wyd. ost. 1993) oraz O wiecznym pokoju (1795, wyd. pol. 1795, wyd. ost. 1992).