Jean-Jacques Rousseau

Urodzony 28 czerwca 1712 roku w Genewie, zmarł 2 lipca 1778 roku w Ermenonville koło Paryża. Francuski pisarz, filozof, teoretyk wychowania. Wybitny przedstawiciel oświecenia. Początkowo współpracownik Wielkiej encyklopedii francuskiej. Następnie zerwał z encyklopedystami i postawił sobie zadanie obrony człowieka przed niszczącym wpływem cywilizacji. W Rozprawie o naukach i sztukach (1750, przekład polski w: Trzy rozprawy z filozofii społecznej 1956) oraz O początku i zasadach nierówności między ludźmi (1755, wydanie polskie 1784) zakładał naturalną dobroć człowieka i przyjmował tezę o jego powolnej degradacji moralnej w społeczeństwie wskutek powstania własności prywatnej, przemocy silniejszych, utraty autentyczności i fałszywej kompensaty w postaci rozkwitu nauk i sztuk. Przepojona uczuciowością epistolarna powieść Nowa Heloiza (1761, wydanie polskie niepełne 1962) ukazuje najboleśniejsze ówczesne konflikty i proponuje zaradzenie złu przez ochronę uczuć naturalnych, nowy model rodziny i ucieczkę od zepsucia miast. Prekursorskie treści zawierał utwór z pogranicza traktatu i powieści Emil, czyli O wychowaniu (1762, wydanie polskie t. 1–2 1930–33) – utopijna teoria wychowania swobodnego, oraz traktat polityczny Umowa społeczna (1762, wydanie polskie 1966), głoszący najbardziej demokratyczną teorię państwa i prawa przed rewolucją francuską 1789–99. Rousseau postulował równość społeczną, podporządkowanie się woli zbiorowej i szacunek dla wspólnego dobra. Prześladowany za niebezpieczne dla absolutyzmu tezy Umowy społecznej i propagandę deizmu w Emilu był zmuszony udać się na tułaczkę do Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Po powrocie do kraju w 1767 roku nastąpiło u Rousseau nasilenie patologicznych stanów psychicznych, obsesji, co znalazło wyraz w autoapologetycznych dialogach Trois dialogues: Rousseau juge de Jean-Jacques (1780–82). W 1769 roku ukończył – zaliczane do arcydzieł literatury światowej – autobiograficznego Wyznania (1782–89, wydanie polskie t. 1–2 1915–18), koncentrujące się na analizie życia wewnętrznego, ukazujące koleje życiowe Rousseau przez pryzmat przeżywanych stanów duchowych. Bezpośrednio przed śmiercią napisał cykl lirycznych medytacji Przechadzki samotnego marzyciela (1782, wydanie polskie 1967). W rozprawie Uwagi nad Rządem polskim (1782, wydanie polskie 1789) przedstawił projekty reform ustrojowych i społecznych, akcentując rolę świadomości narodowej dla zachowania niepodległości. Ponadto pozostawił rozprawy muzyczne, 2 opery (Pigmalion, scena liryczna 1771, wydanie polskie 1777). Teorie polityczne Rousseau wywarły poważny wpływ na jakobinów, propozycje wychowawcze – na współczesną pedagogikę, hasło kultu natury i uczucia – na kształtowanie się sentymentalizmu, a następnie romantyzmu.