Lingua Erazma z Rotterdamu w staropolskim przekładzie
W 1542 roku w krakowskiej drukarni Hieronima Wietora ukazał się utwór Księgi ktore zową
Język. Tekst ten jest przekładem dydaktycznego traktatu Lingua napisanego przez Erazma z Rotterdamu i opublikowanego w Bazylei w 1525 roku. W dziele tym podjęto problem sprawiedliwego i uczciwego posługiwania się mową.
Książka Marii Piaseckiej stanowi monografię tego anonimowego przekładu – jednego z ważniejszych zabytków wczesnej prozy polskojęzycznej i polskiej kultury literackiej, a zarazem jednego z nielicznych XVI-wiecznych tłumaczeń dzieł Erazma z Rotterdamu na polski. Aby zrozumieć Księgi które zową Język, autorka uwzględniła szeroki kontekst epoki i zestawiła je z licznymi źródłami z I połowy XVI wieku. To umożliwiło jej nie tylko lepsze poznanie badanego dzieła, lecz także wyciągnięcie wniosków ogólniejszych, dotyczących całej dawnej
staropolskiej prozy, jej cech retorycznych, obiegu i funkcji. Autorka traktuje zatem Księgi... jako ciekawy przypadek, ilustrujący zjawiska występujące także w wielu innych dawnych utworach.
Drobiazgowa, przeprowadzona w duchu uważnego czytania (close reading) analiza staropolskiego tekstu stanowi punkt wyjścia do rozważań na temat różnorodnych zagadnień, takich jak: przekład, pogranicze popularności i uczoności w epoce wczesnonowożytnej, dawna kultura oralna i
atrybucja autorska. Kolejne rozdziały książki są poświęcone czterem zagadnieniom: zasobom wykorzystywanym przez tłumaczy, strategiom uprzystępniania tekstu w przekładzie, tzw. residuum oralnemu oraz atrybucji autorskiej.
Dogłębna lektura Ksiąg... w zestawieniu z innymi źródłami pozwoliła autorce na lepsze zrozumienie pogranicza kultury wysokiej i popularnej w XVI wieku. Procesy przekładu i adaptacji utworów autorka ujmuje także w perspektywie kulturowej, a zaproponowane przez nią spojrzenie wskazuje na głębokie rozumienie meandrów kultury wczesnonowożytnej.
Jedną z najważniejszych zalet książki jest jej nowatorstwo metodologiczne i wykorzystanie wachlarza metod badawczych służących naświetleniu problemów z różnych perspektyw, takich jak: komparatystyka, elementy analizy retorycznej, wycieczki językoznawcze, teoria oralności, atrybucja autorska oparta na statystycznych pomiarach podobieństwa, stylometria. Książka zawiera odważne uogólnienia, mogące być istotne nie tylko dla osób zainteresowanych omawianymi w książce autorami czy dziełami, lecz także dla badaczy kultury renesansu.
Odbiorcami książki są przede wszystkim badacze kultury dawnej w jej różnorodnych aspektach. Ponieważ publikacja sytuuje się na pograniczu wielu dyscyplin, może ona okazać się przydatna dla różnych specjalistów, takich jak: historycy literatury, neolatyniści, translatolodzy, językoznawcy, badacze z kręgu humanistyki cyfrowej (stylometria), badacze erazmianizmu, a więc także historycy filozofii studiujący myśl humanistyczną, komparatyści, filolodzy, filolodzy biblijni, antropolodzy historyczni (oralność), historycy książki, badacze dawnej kultury popularnej. Książka mogłaby służyć jako inspiracja dla prowadzących zajęcia z tych dziedzin (Literatura staropolska, Literatura porównawcza, Literatura powszechna: Antyk/Biblia w kulturze).
Wstęp 9
Znaczenie Ksiąg, ktore zową Język jako zabytku wczesnej prozy w języku polskim 9
Lingua oraz Księgi, ktore zową Język w dotychczasowej literaturze przedmiotu 17
Rozdział 1. Źródła przekładu 25
Editio princeps i błędy znaczące 26
Słowniki 28
Tradycja literacka 30
Źródła sensu lato 37
Rozdział 2. Uprzystępnienie i dydaktyzm 39
Amplifikacja 41
Opuszczenia dydaktyczne 71
Przenośnie 87
Erazm jako popularyzator 94
Projektowany i rzeczywisty czytelnik Ksiąg, ktore zową Język. Pojęcie chybionej popularyzacji 108
Podsumowanie 120
Rozdział 3. Oralność 123
Cechy oralne w Księgach, ktore zową Język 123
Oralne metody a dydaktyczne zamiary 136
Łacina a języki narodowe 139
Paradoks oralności w druku 142
Pochopne oceny i zderzenie języków 153
Rozdział 4. Atrybucja autorska 163
Przyczyny niepewności autorstwa 164
Stylometria 170
Dlaczego Stanisław Łaski? 183
Portret intelektualny i środowisko 200
Podsumowanie 203
Aneksy 207
Aneks 1. Opis druku 207
Aneks 2. Treść Ksiąg, ktore zową Język 209
Aneks 3. Cytaty biblijne – zestawienie 213
Aneks 4. Atrybucja autorska – wybrane wyniki 239
Bibliografia 247
Indeks osób 267
