Pożary w miastach Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa ekonomiczne, społeczne i kulturowe (monografia)
Prezentowana monografia stanowi pierwszą w polskiej historiografii próbę całościowego omówienia pożarów i ich następstw w Rzeczpospolitej Obojga Narodów od XVI do XVIII wieku. Opierając się na bardzo zróżnicowanych i rozproszonych źródłach rękopiśmiennych i drukowanych oraz starszej i nowszej literaturze przedmiotu, Andrzej Karpiński omawia kolejno: przyczyny wczesnonowożytnych miejskich pożarów (wojna, podpalenie, wyładowania atmosferyczne, nieostrożne obchodzenie się z ogniem), ich liczbę, rozmiary, czas trwania i częstotliwość, największe klęski ognia w wybranych kilkunastu wielkich i średnich ośrodkach miejskich, wreszcie – skutki demograficzne, ekonomiczne, społeczne, urbanistyczno-architektoniczne i polityczne pożóg. Elżbieta Nowosielska opisuje rozwój ówczesnego ustawodawstwa przeciwpożarowego oraz próby zabezpieczenia się i gaszenia XVI-XVIII-wiecznych pożarów. Rozprawę opatrzono obszerną bibliografią, licznymi szczegółowymi zestawieniami i tabelami, ilustracjami, streszczeniem anglojęzycznym oraz indeksami.
Monografia razem z katalogiem "
Pożary w miastach Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Katalog" (WUW, Warszawa 2020), w którym opisano blisko 5000 klęsk ognia, stanowią pierwsze kompleksowe opracowanie zagadnienia pożarów w nowożytnej Polsce.
Baza materiałowa opracowania jest doprawdy imponująca. Autorzy co prawda narzekają na brak precyzji źródeł, na ich niekiedy niedostępność czy brak zachowania, ale to, co udało się zgromadzić, budzi respekt. Kwerenda objęła archiwa i biblioteki polskie, litewskie, białoruskie i ukraińskie i była niezmiernie pracochłonna, gdyż informacje o pożarach i walce z ogniem przechowały się w źródłach bardzo różnej proweniencji. Warto podkreślić obfite wykorzystanie rozmaitych utworów literatury pięknej, okazuje się, że pożary i ich zwalczanie są bardzo »literackim« tematem w piśmiennictwie.
Z recenzji prof. Wojciecha Iwańczaka
******
Fires in the Towns of the Kingdom of Poland in the 16th to 18th Centuries and Their Economic, Social and Cultural Consequences
The monograph discusses the causes for early modern urban fires (wars, arson, lightning discharges, human carelessness), their number, extent, duration and frequency. It also refers to the biggest fire disasters in a dozen or so big and middle towns, their demographic, economic, social, political and architectural consequences as well as to fire safety regulations and attempts to prevent and extinguish fires.
Wstęp (Andrzej Karpiński) 7
ROZDZIAŁ 1. Przyczyny pożarów (Andrzej Karpiński) 15
1.1. Czynniki sprzyjające pożarom 17
1.1.1. Budownictwo miejskie 18
1.1.2. Dachy 22
1.1.3. Zabudowa miejska 24
1.1.4. Kominy i paleniska 26
1.1.5. Składowanie łatwopalnych materiałów 30
1.1.6. Oświetlenie 31
1.1.7. Lokalizacja miejskich przedsiębiorstw korzystających z ognia 33
1.1.8. Wodociągi miejskie i studnie 34
1.1.9. Warunki klimatyczne 35
1.2. Bezpośrednie przyczyny pożarów 37
1.2.1. Działania wojenne i łupieżcze najazdy 37
1.2.2. Celowe podpalenia 57
1.2.3. Pożary piorunowe 85
1.2.4. Nieostrożne obchodzenie się z ogniem 90
1.3. Pożar jako kara Boska 114
ROZDZIAŁ 2. Przebieg klęsk (Andrzej Karpiński) 119
2.1. Liczba pożarów 119
2.2. Skala pożarów 128
2.3. Częstotliwość pożarów, czas ich trwania, pożary dzienne i nocne 144
2.4. Walka z pożarem 160
2.5. Największe pożary w wybranych miastach Rzeczypospolitej w XVI–XVIII w. 172
ROZDZIAŁ 3. Następstwa XVI–XVIII-wiecznych pożarów
w miastach Korony i Litwy (Andrzej Karpiński) 240
3.1. Demograficzne skutki pożarów 240
3.2. Ekonomiczne skutki pożarów 253
3.3. Społeczno-religijne następstwa pożarów 293
3.4. Następstwa pożarów w urbanistyce, architekturze, sztuce i literaturze 310
3.5. Polityczne następstwa pożarów 319
ROZDZIAŁ 4. Ochrona przeciwpożarowa (Elżbieta Nowosielska) 322
4.1. Rozporządzenia prawne 322
4.2. Cechy 326
4.3. Materiały budowlane 329
4.4. Kominy 334
4.5. Kominiarze 339
4.6. Dostęp do wody 344
4.7. Usunięcie niebezpiecznych zakładów poza miasto 346
4.8. Ostrożność z ogniem 348
4.9. Materiały wybuchowe 351
4.10. Poszerzanie ulic 352
4.11. Tytoń 354
4.12. Sprzęt przeciwpożarowy 356
4.13. Ostrzeganie o pożarze 370
4.14. Przebieg akcji gaśniczej 375
4.15. Metody nadprzyrodzone 384
4.16. Podsumowanie 388
Zakończenie (Andrzej Karpiński) 390
Aneks 1 (Andrzej Karpiński) 401
Bibliografia (Andrzej Karpiński) 424
Summary 505
Spis ilustracji 512
Spis tabel 514
Spis zestawień 515
Indeks miejscowości i rejonów geograficznych 516
Indeks rzeczowy 528
