Polak w świecie finansów
„W rozmowach z ekonomistami często można usłyszeć, że wyjaśnienia różnic w zachowaniach konsumpcyjnych ludzi należy szukać w ich sytuacji materialnej: kto ma więcej pieniędzy, ten więcej wydaje, kupuje droższe produkty, ma więcej oszczędności. Ta z pozoru prosta relacja jest prawdziwa, gdy patrzymy na nią z perspektywy makro i obserwowanych zależności statystycznych. Jednak gdy przyjrzymy się zagadnieniu z perspektywy indywidualnej – pojedynczych ludzi, okazuje się, że spośród dwóch osób dysponujących podobnymi dochodami i znajdujących się w podobnej sytuacji życiowej jedna wydaje pieniądze bez problemu i bardzo swobodnie, drugiej natomiast wydanie każdej złotówki sprawia ogromny ból. Zachowania finansowe zależą zatem nie tylko od poziomu posiadanych finansów, ale również od wielu czynników o charakterze społecznym i psychologicznym, np. od ogólnego podejścia do życia, poziomu optymizmu, poczucia kontroli nad własnym losem, stosunku do pieniędzy, stylu zarządzania pieniędzmi, czy też stosunku do instytucji finansowych”.
Ze Wstępu
Celem książki jest bliższe przyjrzenie się pozafinansowym, a przede wszystkim psychologicznym i społecznym, czynnikom wyjaśniającym zachowania ekonomiczne i determinującym określony stosunek człowieka do finansów i instytucji finansowych. Autorka podejmuje również próbę odpowiedzi na wiele pytań dotyczących ogólnych zachowań finansowych ludzi, a także specyficznych zachowań Polaków, które mogą nurtować zarówno laika, jak i specjalistę od finansów i zagadnień ekonomicznych.
Publikacja zawiera analizę przeprowadzonych w 2009 r. badań nad stanem wiedzy Polaków na temat kwestii finansowych oraz została uzupełniona o wyniki corocznych pomiarów postaw Polaków względem oszczędzania, inwestowania i zarządzania domowym budżetem realizowanymi we współpracy z TNS Pentor na zlecenie Fundacji Kronenberga.
dr hab. Dominika Maison, prof. UW, jest autorką licznych artykułów i książek z zakresu badań
konsumentów i reklamy, pracownikiem naukowym Wydziału Psychologii UW oraz przedstawicielem stowarzyszenia ESOMAR na Polskę, w latach 2003–2007 była Prezesem Polskiego Towarzystwa Badaczy Rynku i Opinii (PTBRiO).
Przedmowa 9
Wstęp 11
1. Bogactwo – stan duszy czy portfela? O psychologicznych uwarunkowaniach satysfakcji materialnej Polaków 15
1.1. Dobra sytuacja materialna – ile kto ma czy jak mu się wydaje? 15
1.2. Przez pieniądze do szczęścia czy przez szczęście do pieniędzy? 25
1.3. Skąd ten optymizm finansowy, czyli tajniki zadowolenia z sytuacji materialnej 35
Podsumowanie i wnioski 40
2. Wydawanie pieniędzy – przyjemność czy ból? O tym, jak i dlaczego ludzie wydają pieniądze 41
2.1. Cena – obiektywna czy subiektywna wskazówka wartości produktu 42
2.2. Kontekst sytuacyjny – nie każde 100 zł jest warte tyle samo 44
2.3. Pułapka „dobrego interesu” 46
2.4. Księgowanie umysłowe – szufladki w głowie konsumenta 47
2.5. Księgowanie emocjonalne – znaczenie pochodzenia pieniędzy 49
2.6. Rozrzutnik czy sknera – różnice indywidualne w strategiach wydawania pieniędzy 52
Kontroler cen (Value seeker) 55
Rozrzutnik (Big spender) 56
Rozsądny niewydawacz (Non-spender) 56
Poszukiwacz doświadczeń (Experiencer) 57
2.7. Style zarządzania pieniędzmi wśród Polaków 61
Podsumowanie i wnioski 67
3. Bank czy skarpeta. O tym, dlaczego nie wszyscy Polacy mają konta bankowe 69
3.1. Konto w banku – pierwszy stopień ubankowienia 70
3.2. Dlaczego cały czas nie wszyscy Polacy mają konta bankowe? 73
Po pierwsze – brak potrzeby 76
Po drugie – niskie dochody 79
Po trzecie – brak zaufania do instytucji finansowych 82
Po czwarte – kult gotówki 85
3.3. Konto to nie wszystko – korzystanie z innych produktów bankowych, czyli wyższy stopień ubankowienia 88
Po pierwsze – kontrola finansów 92
Po drugie – lęk przed nowymi technologiami 94
Po trzecie – brak wiedzy 96
Podsumowanie i wnioski 97
4. Wróbel w garści czy gołąb na dachu. O oszczędzaniu i inwestowaniu Polaków 101
4.1. Różne podejścia do motywów oszczędzania 102
Hipoteza cyklu życia 102
Behawioralna hipoteza cyklu życia 104
Typologia oszczędzania według George’a Katony 105
4.2. Samokontrola – warunek skutecznego oszczędzania 106
4.3. Strategie oszczędzania 108
4.4. Oszczędzanie a pożyczanie pieniędzy 112
4.5. Motywy i cele oszczędzania. Na co i dlaczego ludzie oszczędzają? 114
4.6. Inwestowanie – wyższy stopień oszczędzania 117
4.7. Dlaczego nie wszyscy inwestują? 122
4.8. Postawy wobec oszczędzania i inwestowania a zachowania finansowe w tym obszarze 123
Podsumowanie i wnioski 128
5. Moje życie w cudzych rękach. O tym dlaczego nie wszyscy Polacy się ubezpieczają i myślą o emeryturze 129
5.1. Perspektywa czasowa – czyli dlaczego nie wszyscy myślą o przyszłości 129
5.2. Dlaczego ludzie się (nie) ubezpieczają – myślał indyk o niedzieli, a w sobotę łeb ucięli 132
5.3. Skłonność Polaków do ubezpieczania się 135
5.4. Emerytura – dłuższe życie, większy problem 141
5.5. Podejście Polaków do emerytury 143
Postrzeganie sytuacji materialnej na przyszłej emeryturze 144
Działania finansowe na rzecz przyszłej emerytury 145
Praca na przyszłej emeryturze 151
Odpowiedzialność za emeryturę Polaków 156
Podsumowanie i wnioski 161
6. Dla siebie czy dla innych. O tym, jak Polacy rozumieją system podatkowy 163
6.1. Co to są podatki i dlaczego trzeba je płacić? 163
6.2. Jaki system podatkowy: liniowy czy progresywny? 166
6.3. Akceptacja wysokości podatków a oczekiwanie świadczeń ze strony państwa 176
6.4. Oczekiwanie świadczeń ze strony państwa 178
Podsumowanie i wnioski 179
7. Przez wiedzę do pieniędzy. O wiedzy ekonomicznej Polaków i jej znaczeniu dla codziennego życia 183
7.1. Po co człowiekowi wiedza ekonomiczna? 183
7.2. Wiedza ekonomiczna Polaków 187
7.3. Zainteresowanie wiedzą ekonomiczną i przekonania na temat wiedzy ekonomicznej 191
7.4. Wiedza ekonomiczna a zachowania finansowe 199
Podsumowanie i wnioski 199
8. Od spełnionej elity do wycofanych malkontentów. Segmentacja ekonomiczna Polaków 203
8.1. Charakterystyka wyodrębnionych segmentów 204
Segment 1 – spełniona elita 205
Segment 2 – pasywni urzędnicy 208
Segment 3 – sfrustrowani materialiści 209
Segment 4 – wkraczający w życie 212
Segment 5 – nieubankowieni sceptycy 215
Segment 6 – wycofani malkontenci 217
8.2. Relacja zadowolenia z życia z sytuacją materialną w poszczególnych segmentach 222
8.3. Korzystanie z banków i usług finansowych w wyodrębnionych segmentach 227
8.4. Myślenie o przyszłości – ubezpieczanie się i planowanie emerytury w poszczególnych segmentach 232
8.5. Preferencje podatkowe w poszczególnych segmentach 238
8.6. Wiedza ekonomiczna w różnych segmentach Polaków 243
Podsumowanie i wnioski 250
Bibliografia 251
