Korzystanie przez instytucje edukacyjne z materiałów objętych prawem autorskim – co wolno, a czego nie wolno?

r.pr. Maciej Tomaszewski

Zgodnie z ogólną zasadą obowiązującą w prawie autorskim o tym, w jaki sposób i na jakich zasadach można korzystać z danego przedmiotu chronionego tym prawem (a więc z utworu), decydują podmioty, którym przysługują autorskie prawa do takiego utworu – mogą to być, przykładowo, sami autorzy bądź wydawcy, jeśli autorzy przenieśli na wydawców majątkowe prawa autorskie do utworu. Jednak w trosce o dostęp do utworów w ramach szeroko rozumianej edukacji, ustawodawca wprowadził pewne rozwiązania, które umożliwiają instytucjom edukacyjnym, na potrzeby prowadzenia szeroko rozumianej działalności dydaktycznej, korzystać z utworów chronionych prawem autorskim bez zgody dysponentów praw do tych utworów. Przyjrzyjmy się pokrótce zasadom takiego korzystania.

Zasada

Zgodnie z art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim(1), instytucje oświatowe oraz niektóre z podmiotów wskazanych w ustawie z dnia 20 lipca 2018 r. − Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce(2), mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów. Jednocześnie, zgodnie z ust. 2 tego przepisu, w przypadku publicznego udostępniania utworów w internecie, korzystanie jest dozwolone wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez podmioty wymienione w ust. 1.

Dobre praktyki

Zgodnie Przywołane regulacje wskazują więc, że:

na tak zwany „wyjątek edukacyjny” mogą powoływać się jedynie instytucje oświatowe (a więc, przyjmując dla uproszczenia, szeroko rozumiane szkoły podstawowe oraz ponadpodstawowe, zarówno publiczne, jak i niepubliczne(3)) oraz instytucje określone enumeratywnie w PoSWiN(4), przy czym w praktyce korzystającymi z tego wyjątku będą pracownicy wskazanych instytucji bądź osoby zatrudnione przez takie instytucje na podstawie umów cywilnoprawnych;
korzystanie z „wyjątku edukacyjnego” jest możliwe jedynie na potrzeby ilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych (a więc, przykładowo, na potrzeby wyjaśnienia bądź pogłębionej analizy omawianego podczas zajęć zagadnienia, w szczególności w celu umożliwienia odbiorcom zrozumienia wiedzy przekazywanej podczas wykładu bądź ćwiczeń) bądź w celu prowadzenia działalności naukowej, przez którą, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolnictwa wyższego, rozumie się badania naukowe, prace rozwojowe oraz twórczość artystyczną(5).
korzystanie może dotyczyć tylko utworów rozpowszechnionych, tj. takich, które za zezwoleniem twórcy zostały w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie (np. poprzez jego wydanie, umieszczenie na stronie internetowej, wygłoszenie podczas wykładu); jednocześnie nie jest możliwe korzystanie z utworów, których autor w jakikolwiek sposób nie przekazał do wiadomości publicznej (i, przykładowo, korzysta z nich jedynie w zaciszu swojego gabinetu);
korzystanie korzystanie może dotyczyć zarówno utworów sporządzonych w oryginalnym języku, jak i ich tłumaczeń;
korzystanie jeśli dany wykładowca podejmie decyzję o tym, że zwielokrotni daną treść (np. w celu przekazania swym studentów kopii tych treści), może to dotyczyć bądź całości drobnych utworów (takich jak np. krótkie wiersze) bądź jedynie fragmentów większych utworów, co w szczególności oznacza, że nie jest możliwe, bez zgody dysponenta praw, udostępnienie studentom całej pozycji książkowej poświęconej danemu zagadnieniu (np. całego podręcznika), a jedynie jego fragmentu, i tylko w takim zakresie, w jakim jest to uzasadnione celem edukacyjnym;
korzystanie jeśli dana treść jest przekazywana odbiorcom w internecie (np. na potrzeby e-learningu), konieczne jest wprowadzenie przez instytucję edukacyjną mechanizmów, które ograniczą dostęp do tych zasobów tylko określonemu kręgowi odbiorców, którzy − z uwagi na cel dydaktyczny − taki dostęp winni mieć zagwarantowany;
„wyjątek edukacyjny” nie upoważnia do działania w celu bezpośredniego osiągnięcia korzyści majątkowej.

Złamanie wymienionych reguł przez instytucję bądź danego jej przedstawiciela może stanowić naruszenie praw autorskich, co może skutkować odpowiedzialnością cywilną bądź karną.

Maciej Tomaszewski - radca prawny, menedżer Biura Prawnego Grupy PWN

Powyższy materiał stanowi opracowanie dotyczące poruszanych w nim kwestii, mające na celu niewyczerpujące przybliżenie czytelnikowi podstawowych zasad obejmujących przedmiotowe zagadnienia i nie może stanowić podstawy podejmowanych przez czytelnika działań, a w szczególności: nie może być traktowane jako porada prawna. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości, należy skonsultować się z prawnikiem – specjalistą w zakresie praw autorskich.

1 T.j. Dz. U. z 2019.1231, zwanej dalej „PrAut”.
2 T.j. Dz.U.2020.85, zwanej dalej „PoSWiN”.
3 Zgodnie z art. 6 ust. 1 PrAut, instytucją oświatową są jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. − Prawo oświatowe (Dz. U. z 2018 r. poz. 996, z późn. zm.), a także szkoły, zespoły szkół oraz szkoły polskie, o których mowa w art. 4 pkt 29d tej ustawy, oraz szkoły podoficerskie i ośrodki szkolenia, o których mowa w art. 127 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 330 i 730);
4 Tj. uczelnie, federacje podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki, instytuty naukowe PAN, instytuty badawcze, międzynarodowe instytuty naukowe utworzone na podstawie odrębnych ustaw działające na terytorium Polski, Centrum Łukasiewicz, instytuty działające w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz, Polska Akademia Umiejętności oraz inne podmioty prowadzące głównie działalność naukową w sposób samodzielny i ciągły.
5 Szersze wyjaśnienia tych koncepcji znajdują się w art. 4 PoSWiN.