Dwa bieguny
Wspaniała, aktualna w swej wymowie powieść.
Narratorem jest pochodzący z warszawskich elit dekadent, który poznaje „dziką” (taki zresztą powieść pierwotnie miała tytuł), młodą kobietę, Sewerynę. Przyjechała do Warszawy po dobre rady – przekonana, że zamieszkujący stolicę pisarze i dziennikarze staną się dla niej drogowskazem. Chce wiedzieć, jak prowadzić, realizując cele dobra publicznego, majątek, który otrzymała po śmierci brata (zginął – w domyśle – w powstaniu styczniowym). Okazuje się jednak, że elity intelektualne czas spędzają głównie na zabawach salonowych. Nie w głowie im praca od podstaw, a tym bardziej ograniczanie własnego życia. Narrator coraz bardziej fascynuje się Seweryną, ale są przecież tak odlegli, jak dwa bieguny. Przyciągają się i odpychają jednocześnie.
Powieść ta jest w prozie Orzeszkowej wyjątkowa. Autorka chlaszcze wielkomiejską inteligencję ironią subtelną, ale celną. Ówczesne emancypantki (wcale nieodległe w myśleniu od dzisiejszych feministek) to w jej opisie najwartościowsza część narodu. Tylko one potrafią zmienić otaczający je świat i uważają to za swoją misję i powinność.
Eliza Orzeszkowa jest jedną z najważniejszych pisarek polskich epoki pozytywizmu. Jej utwory cechuje ogromne wyczucie problemów społecznych — w mowie pogrzebowej Józef Kotarbiński nazwał ją „czującym sercem epoki”.
Eliza Orzeszkowa
ur. 1841
-
zm. 1910
Eliza Orzeszkowa, jedna z najwybitniejszych polskich pisarek drugiej połowy XIX wieku, urodziła się jako Elżbieta Pawłowska 6 czerwca 1841 roku w Milkowszczyźnie w rodzinie adwokata Benedykta Pawłowskiego i jego drugiej żony – Franciszki z Kamieńskich. Rodzina Pawłowskich miała zainteresowania intelektualne i kulturowe – ojciec przyszłej pisarki zgromadził imponujące swą wielkością zbiory obrazów i książek (domowa biblioteczka liczyła około kilka tysięcy tomów). Ojciec Orzeszkowej zmarł, gdy ta miała zaledwie 3 lata. Z tego powodu rodzina Pawłowskich przeniosła się do Grodna. Mała Elżbieta szybko zaczęła przejawiać zainteresowania literaturą i talent pisarski. Nauki odebrała w Warszawie, gdzie poznała Marię Konopnicką (jeszcze pod panieńskim nazwiskiem Wasiłowska). Po zakończeniu edukacji pisarka wróciła do rodzinnej Milkowszczyzny, gdzie za namową despotycznej matki przyjęła oświadczyny Piotra Orzeszko. Małżeństwo nie należało do udanych – 16 lat starszy od Orzeszkowej mąż nie podzielał jej pasji ani zaangażowania w sprawę chłopską i żydowską. W trakcie powstania styczniowego Orzeszkowa pomogła Romualdowi Trauguttowi dostać się do granic Królestwa Polskiego. W tym czasie mąż Orzeszkowej został zaaresztowany i wywieziony na zsyłkę – Orzeszkowa odmówiła towarzyszenia mężowi i rozpoczęła starania o rozwiązanie małżeństwa. W 1869 Orzeszkowa zamieszkała w Grodnie i wykazując się dużą pracowitością, zajęła się pisaniem i poszerzaniem swojej wiedzy. W latach 60. XIX wieku debiutuje opowiadaniem „Obrazek z lat głodowych”, a następnie wydaje kilka powieści, z których uwagę krytyki zwróciła „Marta”. Do najbardziej znanych dzieł pisarki należą powieści: „Meif Ezofowicz”, „Widma”, „Niziny”, „Dziurdziowie”, „Cham”, „Nad Niemnem” oraz zbiór opowiadań „Gloria victis”, będący ostatnim dziełem Orzeszkowej przed jej śmiercią w 1910 roku. W 1904 roku została nominowana razem z Henrykiem Sienkiewiczem do Nagrody Nobla, a komitet uznał, że wyróżnienie należy się jej w równym stopniu, co Sienkiewiczowi. Jednak nagrodę otrzymał wyłącznie Sienkiewicz, a Orzeszkowa była ponownie nominowana do Nobla w 1909 roku.
