O psychologii i psychologach. Między uniwersytetem a praktyką
Psychologia jest dynamicznie rozwijającą się dziedziną nauki. W ślad za poszerzaniem się zakresu wiedzy psychologicznej, postępującym rozwojem teorii oraz badań naukowych, powinno – przynajmniej w założeniach – postępować doskonalenie oddziaływań profesjonalnych. Psychologia, za sprawą szczególnego przedmiotu badań naukowych i profesjonalnych oddziaływań, stawia przed uprawiającymi ją specjalistami ogromną odpowiedzialność, także etyczną. Jednocześnie psycholog jako zawód zaufania społecznego pozostaje wciąż zawodem prawnie nieuregulowanym. Dodatkowo administracyjne zmiany w obszarze nauki i szkolnictwa wyższego nie pozostają bez wpływu na jakość kształcenia przyszłych psychologów.
Jerzy M. Brzeziński i Piotr K. Oleś stawiają pytanie: jak uprawiać niełatwy zawód psychologa, by był nieustannym wyzwaniem – dla siebie i innych, jak nie popadać w rutynę i nie dokonywać nieuzasadnionych uproszczeń?
W książce "O psychologii i psychologach" czytelnik znajdzie kompendium wiedzy na temat ścieżki kształcenia psychologów, możliwości poszerzania kompetencji zawodowych po dyplomie czy rozwoju kariery akademickiej. Autorzy wskazują na standardy prowadzenia badań naukowych, nauczania psychologii, a także dobre praktyki prowadzenia działalności profesjonalnej – czy to w gabinecie, czy to w roli eksperta lub popularyzatora wiedzy. Nie unikają przy tym krytyki zjawisk i procesów, które negatywnie wpływają na tożsamość zawodową psychologów oraz społeczne zaufanie do nich.
Przesłanie, jakie chcieliśmy oddać w tej monografii, sprowadza się do znajomości i przestrzegania kryteriów dobrych praktyk psychologicznych – w badaniach naukowych, kształceniu, świadczeniu usług psychologicznych, popularyzacji i wypełnianiu roli społecznej psychologa.
Jeszcze jednym ważnym celem – choć zabrzmi to nazbyt osobiście – było wyrażenie zawodowej tożsamości, identyfikacji zarówno z Uniwersytetem, jak i z psychologią i jej misją zawodu zaufania publicznego. Psychologia – z tej racji, że przygotowuje do pracy z ludźmi oraz, że uczestnikami naszych badań są konkretne osoby – jest nauką szczególną. Studia psychologiczne mają przygotowywać do rozumienia człowieka i do współdziałania z nim, są więc szczególnie odpowiedzialne, podobnie badania naukowe, publikowanie, formułowanie ekspertyz czy popularyzacja.
Z tekstu
Wstęp XI
Podziękowania XV
CZĘŚĆ I PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA 3
1. Jaką nauką jest psychologia? 3
1.1. Psychologia jest nauką empiryczną, która ma swoje osobliwości 3
1.2. Osobliwości przedmiotu i metody psychologii 17
1.3. Koncepcja człowieka 22
1.3.1. Potrzeba założeń metasystemowych 22
1.3.2. Kim jest człowiek? Dlaczego – będąc psychologiem – warto to wiedzieć 28
1.4. Psychologia a inne dyscypliny naukowe: problemy interdyscyplinarne 38
CZĘŚĆ II PROBLEMY KSZTAŁCENIA PSYCHOLOGÓW 51
2. Skąd się biorą psychologowie – co zrobić, aby zostać dobrym psychologiem? 51
2.1. Idea kształcenia na poziomie uniwersyteckim – czyli czemu służy studiowanie 51
2.2. Studia psychologiczne na polskich uniwersytetach i w innych szkołach wyższych 67
2.2.1. Zideologizowane początki studiów psychologicznych (1950 r.) 67
2.2.2. Rozwój studiów po przełomie październikowym 1956 r 72
2.2.3. Blaski i cienie prowadzenia studiów psychologicznych według deklaracji bolońskiej (1999 r. – I0 i II0 kształcenia) versus jednolite pięcioletnie studia magisterskie 80
2.3. O potrzebie ogólnopolskich standardów kształcenia na studiach psychologicznych 89
2.3.1. Trochę historii 90
2.3.2. Jak mogą wyglądać studia psychologiczne? 94
2.4. O jednolite standardy dla rozpraw doktorskich z psychologii 101
2.4.1. Kontekst nowej ustawy z 20 lipca 2018 r.: Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce 102
2.4.2. Kryteria dobrej rozprawy doktorskiej 108
3. Co po dyplomie magisterskim – nieustające doskonalenie zawodowe i podejmowanie nowych wyzwań zawodowych 125
3.1. Co dają, a czego nie dają studia magisterskie i co można dzięki nim osiągnąć? 125
3.1.1. Co wynosimy z uczelni? 125
3.1.2. A czego studia nie dają i jak zdobyć „to”, czego nie dają? 132
3.1.3. Studia przygotowują do pracy badawczej i praktyki psychologicznej 135
3.2. Zawód psycholog 136
3.3. Psycholog – jako profesjonalista, badacz i nauczyciel akademicki 142
3.4. Europejski Certyfikat Psychologa EuroPsy 147
3.4.1. Czym jest EuroPsy? 147
3.4.2. Model kompetencji zawodowych 151
3.4.3. EuroPsy w Europie i w Polsce 154
3.5. Specjalizacja, certyfikat, uprawnienia 159
3.6. Konieczność ustawicznego kształcenia 163
CZĘŚĆ III PSYCHOLOG JAKO PROFESJONALISTA 171
4. Jedna jest psychologia, ale z wieloma zastosowaniami 171
4.1. O integracji teorii i badań empirycznych z praktyką psychologiczną 171
4.2. Od teorii do praktyki. Cztery fazy przejścia od wyników badania naukowego do ich praktycznych zastosowań 174
4.2.1. Faza I – wytworzenia wiedzy naukowej 176
4.2.2. Faza II – upowszechniania wyników 178
4.2.3. Faza III – opracowania Programu Praktycznego Działania (PPD) 180
4.2.4. Faza IV – aplikacji PPD 187
4.3. Praktyka oparta na dowodach empirycznych 189
4.3.1. Diagnoza oparta na dowodach empirycznych 192
4.3.2. Terapia oparta na dowodach empirycznych 206
4.3.3. Terapia i inne rodzaje profesjonalnej aktywności oparte na dowodach empirycznych 216
5. Gdy psycholog występuje jako ekspert 225
5.1. Trzy role eksperckie podejmowane przez psychologa 225
5.2. Psycholog-badacz jako kompetentny krytyk naukowy 232
5.3. Dobre „wychowanie” badacza-krytyka 244
5.3.1. Postawa krytycznej otwartości 244
5.3.2. Odporność na pokusy 253
5.3.3. Unikanie konfliktu interesów 254
5.4. Niepożądane społeczne skutki złej krytyki naukowej 256
5.5. Psycholog-profesjonalista jako biegły sądowy 262
5.6. Psycholog-profesjonalista jako doradca i autor ekspertyz 269
6. Gdy psycholog występuje jako popularyzator 277
6.1. Kto, co i jak powinien popularyzować? 277
6.1.1. Istota popularyzacji 277
6.1.2. Cztery poziomy popularyzacji 282
6.2. W kierunku ustalenia granic popularyzacji wiedzy 292
7. Gdy psycholog angażuje się w działalność społeczną 303
7.1. Ochrona zdrowia psychicznego jednym z priorytetów Unii Europejskiej 303
7.1.1. Skutki rozwoju cywilizacji a społeczna rola psychologów 306
7.1.2. Psycholog jako badacz zjawisk społecznych 310
7.1.3. Psycholog zaangażowany w procesy społeczne 311
7.1.4. Psycholog świadczący pomoc wobec wyzwań i problemów społecznych 315
7.2. Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom 316
7.3. Promocja zdrowia i jakości życia 321
7.3.1. Psycholog pomaga w zdrowiu i chorobie 321
7.3.2. Psycholog a problemy i potrzeby osób starszych 324
7.4. Interwencja 327
8. Psycholog wobec problemów współczesności 335
8.1. Niektóre problemy popandemicznego świata 335
8.1.1. Lęk jako reakcja na pandemię i lęki społeczne 335
8.1.2. Trudne relacje społeczne w okresie pandemii i po niej 337
8.1.3. Lęk przed śmiercią 338
8.1.4. Popandemiczny wzrost? 339
8.2. Czterowymiarowy model zmian człowieka XXI wieku 340
8.2.1. Przemiany kulturowe o charakterze globalnym 340
8.2.2. Niepewność, iluzja wolności a tożsamość 342
8.2.3. Wymiary zmian 343
8.2.4. Człowiek wobec nowej fali cywilizacji 346
8.3. Psychologiczne implikacje zmian 349
8.3.1. Świat realny i wirtualny 349
8.3.2. Kultura młodych a tradycja 350
8.3.3. Brak tożsamościowego zakorzenienia i lęk przed przyszłością 352
8.3.4. Problem autentyczności 353
8.3.5. Uzależnienia, agresja społeczna, odmienność 356
8.3.6. Sens życia i ekonomia działań 358
8.3.7. Psychologia i psychologowie też będą inni 361
8.4. Jeszcze o wyzwaniach popandemicznego świata 362
8.4.1. E-interwencje 364
8.4.2. Niepewność i kryzys autorytetów 366
8.4.3. Psychologia: globalna czy lokalna? 367
8.4.4. Jak pracować z ludźmi w świecie kulturowo zróżnicowanym 368
8.4.5. Problemy a możliwości adaptacyjne człowieka 371
CZĘŚĆ IV NIE TYLKO WIEDZA… 375
9. Nie tylko twarda wiedza naukowa, lecz także empatia 375
9.1. Co jest potrzebne w zawodzie psychologa: wiedza i empatia 375
9.2. Profesjonalizm jako synteza wiedzy i empatii 376
9.3. Osiem cnót psychologicznych 380
9.3.1. Uważność 381
9.3.2. Otwartość 382
9.3.3. Wrażliwość 385
9.3.4. Asertywność 387
9.3.5. Rzetelność 389
9.3.6. Odpowiedzialność 392
9.3.7. Dalekowzroczność 394
9.3.8. Pokora 396
9.3.9. W kierunku metacnoty? 398
9.4. Jak to osiągnąć? 401
9.5. Podatność i odporność na wpływy kulturowe 405
10. Wrażliwość etyczna psychologa: badacza i profesjonalisty 411
10.1. Znaczenie wrażliwości etycznej w kształceniu i funkcjonowaniu zawodowym psychologów 411
10.2. Etyczny kontekst badania naukowego 420
10.2.1. Naukowa ważność podejmowanej tematyki 420
10.2.2. Podstawy kompetencyjne badacza 424
10.2.3. Umiejętności w zakresie planowania danego badania empirycznego 425
10.2.4. Przeprowadzanie badania empirycznego 427
10.2.5. Wyciągnięcie wniosków z przeprowadzonego badania 429
10.2.6. Traktowanie osób badanych 433
10.2.6.1. Prawo do poszanowania godności 433
10.2.6.2. Prawo do zapewnienia bezpiecznego udziału w badaniu 440
10.2.6.3. Prawo do wyrażenia w pełni świadomej zgody na udział w badaniu oraz do informacji o badaniu i wykorzystaniu przez badacza wyników 442
10.2.6.4. Prawo do poszanowania poufności, prywatności oraz anonimowości 446
10.2.6.5. Kilka uwag o zakresie działania uniwersyteckich komisji etycznych 449
10.2.7. Uczciwość badacza – naganne etycznie odstępstwa od naukowych standardów 454
10.2.7.1. p-hacking, fishing expedition (p < 0,05); efekt szuflady ( file drawer effect, publication bias) 455
10.2.7.2. HARKing (hypothesizing after the results are known) 460
10.2.7.3. Fabrykowanie danych ( fabrication), fałszowanie danych ( falsification), plagiatowanie (plagiarism) 461
10.2.7.4. Ghostwriting oraz guest authorship 467
10.2.7.5. Publikowanie w „drapieżnych” czasopismach (predatory journals) 470
10.2.7.6. Organizowanie się badaczy w „spółdzielnie autorów” 471
10.3. Etyczny kontekst działalności profesjonalnej 475
10.3.1. Etyka a praktyka psychologiczna 475
10.3.2. Etyka w praktyce psychologicznej 478
10.3.3. Nowe wyzwanie dla uniwersytetów 483
10.3.4. Poszanowanie praw klientów, pacjentów i innych adresatów usług psychologicznych 486
10.3.4.1. Etyka w diagnostyce i psychoterapii 486
10.3.4.2. Etyka w psychologii biznesu 500
10.3.5. Etyczne problemy w praktyce psychologicznej 505
10.4. Konieczność funkcjonujących regulacji prawnych dotyczących zawodu psychologa 513
Literatura 517
Indeks nazwisk 545
Indeks rzeczowy 552
O Autorach 562
