Sztuka dyskusji w świecie dezinformacji – jak rozmawiać publicznie, z najbliższymi, a także z rodziną na kontrowersyjne i trudne tematy

dr Paweł Jedynak

Nie raz spotkaliśmy się z burzliwymi rozmowami w publicznych debatach, na forach dyskusyjnych, w mediach społecznościowych czy w trakcie rodzinnych spotkań. Często przedmiotem takiej wymiany poglądów są trudne, naukowe lub ideologiczne zagadnienia. W trakcie prowadzonych dyskusji emocje potrafią sięgać zenitu, a poszczególni dyskutanci umacniają się na swoich pozycjach niekoniecznie już słuchając, co mają do powiedzenia ich rozmówcy. Prawda przestaje być istotna, a celem dyskusji nie jest już temat rozmowy, a obrona konkretnego poglądu każdej ze stron.

Jakie pułapki możemy sami na siebie zastawić? Jak w takim razie reagować? Jak rozmawiać by być zrozumianym i by pokazać, że kierujemy się dobrymi chęciami i nie chcielibyśmy nikogo obrazić ani skrzywdzić, a jedynie ustrzec przed niesprawdzonymi danymi i fałszywymi informacjami?

Wspólnie z dr Pawłem Jedynakiem, ze stowarzyszenia Rzecznicy Nauki przygotowaliśmy szereg zasad i rad, jak dyskutować w kulturalny i rzeczowy sposób, tak by jednocześnie uszanować naszego rozmówcę.

1. Sprawdzaj, czy wypowiadając się nie stajesz się agresorem lub mądralą.

Bądź takim rozmówcą, z jakim chciałbyś rozmawiać. Jeśli będziesz się mądrzył, sprzeczał i atakował opinie innych, staniesz się tym, który atakuje. Bezwiedną reakcją Twojego partnera w rozmowie będzie więc obrona. Nie rób też z dyskusji wykładu! Niedzielny obiad z rodziną to nie sala uniwersytecka. Ludzie źle znoszą krytykę. Atakując czyjeś opinie i wytykając błędy poczują się urażeni. Podkopujesz ich wiarę w siebie. Odpowiedzą Ci tym samym i będziecie okopywać się na swoich pozycjach. Nie używaj kategorycznie słowa NIE! Rzucając hasłami to NIE TAK! lub TO NIE PRAWDA! szybko doprowadzisz do zaostrzenia dyskusji i polaryzacji stron.

2. Nie zmieniaj innych na siłę.

Wyluzuj – każdy ma ustawowe prawo do posiadania i wyrażania własnej opinii, nawet błędnej. Jeśli drażnią Cię błędne twierdzenia innych, dyskutuj o problemie.

Bierz przykład z Sokratesa – ten grecki filozof nie spierał się z przechodniami i swoimi uczniami. On po prostu pytał. Drążył. Szukał sedna, przy okazji obnażając chwiejne lub niekonsekwentne fundamenty czyjejś wiedzy lub opinii.

Pytaj! Dopytuj skąd dana osoba dowiedziała się o fake newsie, dlaczego w niego wierzy. Jeśli to zagadnienie naukowe – co przez nie rozumie, jaką ma w swoim umyśle definicję tego zagadnienia (bo może ono być skrajnie odmienne od ogólnie przyjętej i którą ty uznajesz za oczywistą i prawdziwą).

• Czy osoby, od których twój rozmówca dowiedział się na dany temat są godne zaufania?

• Skąd oni to wiedzą? Czy się na tym znają? Ktoś im to powiedział czy sami to wymyślili? Jeśli sami doszli do tych wniosków, to na jakiej podstawie?

• Czy dane informacje lub twierdzenia są na pewno trafne, prawdziwe? Kiedy są, a kiedy nie są? Czy mają jakieś uzasadnienia? Po czym poznać, że wniosek jest uzasadniony?

To ciekawe zagadnienia, które pozwolą ci lepiej wejrzeć w swojego rozmówcę.

3. Wspólnie z naszymi rozmówcami szukajmy odpowiedzi na zadawane pytania.

Wykorzystujmy podczas rozmowy smartfon i internet. Wspólnie wyszukujmy odpowiedzi na zadawane pytania. Nie rzucaj kontrargumentów – wspólnie zastanawiajcie się, dlaczego niektórzy ludzie mają odmienną perspektywę w danym temacie niż twój rozmówca. Nie stawiaj go również w ogniu pytań, pozwól dyskusji naturalnie płynąć. Nie praw morałów, zaciekawiaj.

4. W dyskusji nie ma zwycięstwa i przegranej.

Tu nie chodzi o wygranie dyskusji! Jeśli nastawiasz się na zwycięstwo – już przegrałeś. Skup się na tym, aby rozmówca sam się zastanowił i znalazł odpowiedź. Bądź cierpliwy.

Zamiast burzyć czyjąś opinię i stawiać sztandar zwycięzcy na ruinach – buduj! Zachęcaj do poszukiwania alternatywnych wyjaśnień, poznawania odmiennych punktów widzenia i większego krytycyzmu. Rozmowa z Tobą może być zaledwie początkiem przemiany w czyimś myśleniu. Ale ta osoba sama musi dojrzeć do zmiany lub odrzucenia błędnych poglądów.

5. W dyskusji warto zachować pokorę.

Ty też nie wiesz wszystkiego! Zapewne nie jesteś światowej sławy ekspertem w temacie, o którym toczy się dyskusja. Miej pokorę. Nie bój się powiedzieć, że czegoś nie wiesz. Nikt nie wie wszystkiego. Ale zawsze możesz sprawdzić – wspólnie, albo w wolnym czasie.

6. W trakcie dyskusji dbaj o samopoczucie innych i o własny stan emocjonalny.

Zważaj na stan emocjonalny swojego rozmówcy i swój także (!) – jeśli widzisz, że kogoś uraziłeś, zapytaj czym, dlaczego został urażony? Odrzucanie złudnych mniemań też nie jest dla nikogo przyjemne. Jeśli się zagalopowałeś w krytyce i komentowaniu - zrozum swój błąd. I pilnuj, aby nie zawładnęły tobą negatywne emocje, nie unoś się, nie podnoś głosu.

7. Zejdź z „katedry” i staraj się zrozumieć swojego rozmówcę.

Nauka mówi językiem faktów. Oschłym, dziwnym i często hermetycznym. Ludzie pragną czegoś innego. Chcą prostych odpowiedzi TAK/NIE, a nie prawdopodobieństw i złożonych kontekstów. A przyznanie komuś racji często budują na emocjach, sympatii. Rzetelny, ale chłodny ekspert nie zawsze będzie tak przekonywający jak miła, dobrotliwa osoba. Warto zatem zadbać o dobrą atmosferę dyskusji poprzez akceptację i odwoływanie się do emocji rozmówcy oraz podpieranie się faktami w momentach, w których mogą one być źródłem uspokojenia tych emocji. Człowiek pod wpływem emocji nie jest w stanie myśleć racjonalnie, ale jeśli pomożesz mu ochłonąć możecie dojść do porozumienia!

8. Podczas dyskusji posługuj się kontrastami i eksperymentami myślowymi.

Przykłady:

• Jeśli coś jest uznawane za złe, to czy jest taka możliwość, że w pewnych warunkach mogłoby zostać przyjęte za dobre?

• No dobrze, ale załóżmy, że źródło fake newsa ma ukryty cel – co może kierować jego autorem? Czy znajdziesz tego oznaki?

Ktoś, kto jest przekonany o prawdziwości fake newsa nie będzie chciał słyszeć, że to nie jest prawda. Natomiast możecie zastanowić się, czy to twierdzenie ma sens. Czy zdaniem rozmówcy jest zawsze prawdziwe, czy istnieją wyjątki. „Uważam, że X”. Sprawdźcie czy istnieje wyjątek od X. X może wtedy przestać wydawać się takie proste i jednoznaczne.

Opinia: Naturalne jest lepsze niż sztuczne. Lepiej leczyć się ziołami niż lekami.

Zadajmy pytanie - Czy na pewno? Czy zioła nie mogą zaszkodzić? Co to są zioła? Czy przyprawy to zioła? Czy można zjeść za dużo przypraw? Czy może po nich rozboleć brzuch, męczyć wątroba? Czy są zioła lecznicze? Jakie znasz zioła? Czy można przedawkować zioła?

Czy mak lekarski będzie rośliną leczniczą? Czy stosowanie go będzie niebezpieczne? Dlaczego w książkach jest napisane, że dana roślina jest „trująca i lecznicza”?

Czy dawka czyni substancję trucizną lub lekiem?

Skąd wiadomo ile surowca zielarskiego jest w sam raz by była to dawka lecznicza?

Skąd się biorą leki?

Wszystkie powyższe zasady pozwalają Tobie i Twojemu rozmówcy przewartościować fundamenty budujące czyjąś opinię. Sprawiają, że każdy, kto bierze udział, w dyskusji z Tobą, obdarzony jest szacunkiem i może czuć się bezpieczny. Rozumie, że celem dyskusji nie jest udowodnienie czyjejś racji, ale dotarcie do sedna danego zagadnienia.

Autor:

dr Paweł Jedynak, Rzecznicy Nauki

Naukowiec i popularyzator nauki, pracownik Wydziału Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Bada nowe możliwości wykorzystania mikroorganizmów w biotechnologii i molekularne mechanizmy rozwoju roślin. Członek Stowarzyszenia Rzecznicy Nauki. Laureat konkursu FameLab Polska, nominowany do nagrody Konkursu Serwisu Nauka w Polsce Polskiej Agencji Prasowej S.A. POPULARYZATOR NAUKI. Autor licznych publikacji popularnonaukowych, wykładów oraz warsztatów dla młodzieży. Z pasją dzieli się swoją wiedzą i zachęca do poszukiwania odpowiedzi nawet na najtrudniejsze pytania.

przy współpracy z dr Klaudią Rosińską, autorką książki, Fake news. Geneza, istota, przeciwdziałanie

Korekta i redakcja: Anna Wołkiewicz, Ekspert ds. Komunikacji Zewnętrznej i EB, Wydawnictwo Naukowe PWN