Kryminologia. Teoria i praktyka
Czyny skierowane przeciwko mieniu, zdrowiu i życiu innych, a także przyrodzie, są stare jak cywilizacja i rozpowszechnione jak ona. Stały się przyczyną powstania norm prawnych, których przekraczanie określamy dziś jako przestępczość. Kryminologia jest nauką, w ramach której opisuje się działania o charakterze przestępczym, poszukuje teorii umożliwiających jej wyjaśnianie i przewidywanie, a co za tym idzie – także przeciwdziałanie przestępczości. Kryminologia jest przy tym dziedziną interdyscyplinarną, która korzysta z dorobku takich nauk, jak prawo, socjologia, pedagogika, psychologia, historia, statystyka, ekonomia, psychiatria czy medycyna. Zespół specjalistów pod kierunkiem Piotra Chomczyńskiego, Przemysława Frąckowiaka i Dagmary Woźniakowskiej opracował kompleksowy podręcznik, przedstawiający rozwój tej dyscypliny, kluczowe teorie wypracowane w jej ramach oraz obecny stan wiedzy na temat przestępczości i przeciwdziałania jej. W pięciu częściach podręcznika czytelnicy znajdą informacje na temat: 1)
Teorii kryminologicznych – autorzy i autorki zdefiniowali tu status kryminologii jako nauki, przedstawili rozwój tej dyscypliny oraz wiodące
teorie kryminologiczne. 2)
Fenomenologii kryminalnej – wybitni specjaliści i specjalistki w swoich dziedzinach przybliżają wiedzę na temat przestępczości w Polsce, przestępczości kobiet, nieletnich, przeciwko mieniu, zdrowiu, życiu, drogowej, gospodarczej, cyberprzestępczości i wielu innych. 3)
Wiktymologii – można tu znaleźć kompleksową wiedzę na temat koncepcji wiktymologicznych, wiktymizacji i jej konsekwencji, potrzeb osób pokrzywdzonych przestępstwem i ich udziału w postępowaniu karnym. 4)
Zapobieganie przestępczości – autorki i autorzy opisują tu zagadnienia związane z postawami społecznymi wobec przestępczości, profilowaniem, polityką karną i resocjalizacją. 5)
Badania kryminologiczne – w tej części została przybliżona metodologia i etyka prowadzenia badań kryminologicznych. Zespół autorski przygotował nowoczesny, kompleksowy, interdyscyplinarny podręcznik. Przystępnie podanej treści towarzyszą: • liczne, unikatowe ilustracje, • bloki rozszerzające, • ciekawostki, • kody QR odsyłające do interesujących źródeł, • materiały dla wykładowców: komplet prezentacji ułatwiających przygotowanie prawie 50 wykładów! A oto liczby: • 3,5 roku pracy • 3 redaktorów naukowych • 35 autorów • 47 rozdziałów • 1000 stron • 47 prezentacji ułatwiających zaplanowanie wykładu We had a dream… Mieliśmy marzenie. Marzenie o podręczniku do kryminologii, jakiego w Polsce jeszcze nie było. Bo przecież podręczniki do tego przedmiotu jak najbardziej mamy: starsze i nowsze, cieńsze i grubsze, bardziej teoretyczne i bardziej praktyczne, mono- i wieloautorskie. Marzył nam się podręcznik nowoczesny, wzorowany na najnowszych trendach przekazywania wiedzy w sposób łatwy, prosty, a przede wszystkim ciekawy. Cóż zatem nowego czy innego mogliśmy zaproponować? Postawiliśmy na kompleksowość, interdyscyplinarność, innowacyjność w treści oraz nowoczesność w formie. Kompleksowość naszego podręcznika polega na tym, że staraliśmy się napisać o wszystkim, co w kryminologii jest ważne, by podróż przez poszczególne zagadnienia była fascynującą przygodą dla naszych Czytelników. Książka składa się z pięciu dużych części.
Przedmowa XXIII
Wstęp XXV
Część I. Teorie kryminologiczne 1
Rozdział 1. Czym jest kryminologia? – Dominik Wzorek, Dagmara Woźniakowska 3
1.1. Pojęcie kryminologii i jej przedmioty 3
1.1.1. Przestępstwo jako przedmiot kryminologii 5
1.1.2. Przestępczość jako przedmiot kryminologii 5
1.1.3. Przestępca jako przedmiot kryminologii 6
1.1.4. Ofiara jako przedmiot kryminologii 6
1.1.5. Instytucje i mechanizmy kontrolne 6
1.2. Związki kryminologii z innymi naukami 7
1.3. Nurty w kryminologii 8
1.3.1. Kryminologia klasyczna i neoklasyczna 9
1.3.2. Kryminologia pozytywistyczna 9
1.3.3. Kryminologia krytyczna 10
1.3.4. T eorie zintegrowane i dyfuzja nurtów 11
1.4. Działy kryminologii 11
1.4.1. Kryminologia teoretyczna i kryminologia empiryczna 11
1.4.2. Fenomenologia, etiologia i prewencja przestępczości 12
Rozdział 2. Nurt kryminologii pozytywistycznej – Jan Widacki 17
2.1. Podstawowe założenia pozytywizmu 17
2.2. Kierunek biopsychologiczny nurtu pozytywistycznego 18
2.2.1. Prepozytywistyczne podejście do przyczyn przestępczości 18
2.2.2. Cesare Lombroso i włoska szkoła antropologiczna oraz jej krytyka 20
2.2.3. Znaczenie Lombrosa i jego teorii w historii kryminologii 21
2.2.4. Późny pozytywistyczny nurt biologiczny 22
2.3. Kierunek socjologiczny nurtu pozytywistycznego 23
2.3.1. Alexandre Lacassagne, Gabriel Tarde, Émile Durkheim – nieformalna „szkoła francuska” 23
2.3.2. Socjologiczna orientacja w filozofii prawa karnego 25
2.4. Natura czy wychowanie? Koncepcja multikauzalizmu 26
2.5. Socjologiczny pozytywizm amerykański. Szkoła chicagowska 28
2.6. Kryminologia postpozytywistyczna w paradygmacie szkoły chicagowskiej 30
2.6.1. Teoria zróżnicowanych powiązań i koncepcja white collar crime 30
2.6.2. Teoria dezorganizacji społecznej Thomasa–Znanieckiego 31
2.6.3. Teoria anomii Roberta Mertona – Jan Widacki, Piotr Chomczyński 32
2.6.4. Teoria podkultury przestępczej Alberta Cohena 34
2.6.5. Koncepcja kultury klas niższych Waltera Millera – Dagmara Woźniakowska 35
2.6.6. Teoria neutralizacji Davida Matzy i Greshama Sykesa i teoria dryfu 36
2.6.7. Teorie kontroli społecznej 37
Rozdział 3. Kryminologia klasyczna, neoklasyczna i nurty pokrewne – Krzysztof Krajewski 45
3.1. Wprowadzenie – kryminologia klasyczna 45
3.2. Pojęcie nurtu neoklasycznego 47
3.3. Krytyka pozytywistycznych koncepcji kryminalnopolitycznych przez nurt neoklasyczny 48
3.4. Implikacje neoklasycznych i konserwatywnych koncepcji w kryminologii dla polityki kryminalnej 53
3.5. Podsumowanie 57
Rozdział 4. Nurty krytyczne we współczesnej kryminologii – Magdalena Grzyb, Krzysztof Krajewski 59
4.1. Wprowadzenie 59
4.2. Teoria naznaczania społecznego 60
4.2.1. Warstwa psychologiczna teorii naznaczania społecznego 60
4.2.2. Warstwa socjologiczna teorii naznaczania społecznego 64
4.2.3. Przedmiot badań kryminologicznych w świetle teorii naznaczania społecznego 66
4.3. Problematyka konfliktu społecznego w socjologii i jej znaczenie dla kryminologii 66
4.3.1. Prekursorskie ujęcia konfliktowe w ramach kryminologii 68
4.3.2. Dwie wersje analizy konfliktowej we współczesnej kryminologii 69
4.4. Kryminologia konfliktowa – ujęcie amerykańskie 70
4.5. Kryminologia krytyczna – ujęcie brytyjskie 72
4.6. Władza, wiedza i kara – Michel Foucault 73
4.7. Kultura kontroli późnej nowoczesności – David Garland 74
Rozdział 5. Nurty kryminologii współczesnej – Magdalena Grzyb, Edyta Drzazga, Justyna Włodarczyk-Madejska, Dominik Wzorek, Piotr Chomczyński, Mariusz Sztuka 77
5.1. Wprowadzenie 77
5.2. Nowe kierunki w kryminologii – Magdalena Grzyb, Edyta Drzazga 77
5.2.1. Kryminologia feministyczna 77
5.2.2. Kryminologiczne studia nad męskością 79
5.2.3. Kryminologia narracyjna 80
5.2.4. Kryminologia pokoju 81
5.2.5. Kryminologia skazanych 82
5.2.6. Kryminologia administracyjna i kryminologia publiczna 83
5.2.7. Kryminologia eksperymentalna 83
5.2.8. Kryminologia kulturowa 84
5.2.9. Kryminologia postmodernistyczna 85
5.3. Badania karier kryminalnych – Justyna Włodarczyk-Madejska, Dominik Wzorek 86
5.3.1. Geneza i założenia life-course criminology 86
5.3.2. Teorie wpisujące się w nurt life-course criminology 87
5.3.3. Pytania stawiane w ramach badań w nurcie life-course criminology 88
5.4. Koncepcja trajektorii kolektywnej – Piotr Chomczyński 90
5.4.1. Założenia koncepcji trajektorii kolektywnej 90
5.4.2. Czym jest koncepcja kolektywnej trajektorii? 91
5.4.3. Jak powstała koncepcja kolektywnej trajektorii? 92
5.4.4. Ograniczenia koncepcji kolektywnej trajektorii 93
5.5. Pozytywna kryminologia – Mariusz Sztuka 94
5.5.1. Założenia centralne 94
5.5.2. Źródła i inspiracje 94
5.5.3. Pozytywna kryminologia jako wiedza praktyczna 95
5.5.4. Komentarz krytyczny 97
Część II. Fenomenologia kryminalna 107
Rozdział 6. Przestępczość w Polsce – Justyna Włodarczyk-Madejska, Paweł Ostaszewski 109
6.1. Zmiany rozmiarów przestępczości w czasie 109
6.1.1. Dwudziestolecie międzywojenne 109
6.1.2. Okres powojenny do końca lat 60. XX wieku 110
6.1.3. Lata 70. XX wieku 111
6.1.4. Lata 80. XX wieku 111
6.1.5. Lata 90. XX wieku 112
6.1.6. XXI wiek 114
6.2. Terytorialne zróżnicowanie przestępczości 114
6.3. Struktura przestępstw 116
6.4. Sprawcy przestępstw 117
Rozdział 7. Przestępczość kobiet – Dagmara Woźniakowska 121
7.1. Udział kobiet w ogóle przestępczości 121
7.2. Charakterystyka przestępczości kobiet 124
7.2.1. Cechy charakterystyczne przestępczości kobiet 124
7.2.2. Struktura przestępczości kobiet 125
7.2.3. Kariery kryminalne kobiet 128
7.3. Przyczyny przestępczości kobiet 129
7.3.1. Teorie biologiczne 129
7.3.2. Teorie psychologiczne 130
7.3.3. Kobiety a agresja 131
7.3.4. Teorie kontroli 131
7.3.5. Teorie napięcia 132
7.3.6. Teorie uczenia się zachowań przestępczych 132
7.3.7. Teorie naznaczania społecznego 133
7.3.8. Teorie emancypacji kobiet i zróżnicowanych ról społecznych 133
7.3.9. Teoria przestępczości kobiet uwarunkowana płcią społeczno-kulturową (gender) 134
7.4. Wymiar sprawiedliwości wobec kobiet 135
Rozdział 8. „Przestępczość” nieletnich – Justyna Włodarczyk-Madejska 143
8.1. Wprowadzenie do tematu i omówienie najważniejszych pojęć 143
8.2. Model postępowania z nieletnimi w Polsce 146
8.3. Zmiany rozmiarów przestępczości nieletnich w czasie 147
8.4. Terytorialne zróżnicowanie przestępczości nieletnich 151
8.5. Nieletni sprawcy przestępstw pod względem wieku i płci 153
8.6. Struktura przestępczości nieletnich 154
8.7. Reakcja na przestępczość nieletnich 155
8.8. Rola czynników ryzyka i czynników ochronnych w przestępczości nieletnich 159
Rozdział 9. Przestępczość przeciwko mieniu – Joanna Klimczak 165
9.1. Wprowadzenie 165
9.2. Przestępstwa przeciwko mieniu w prawie karnym 166
9.3. Obraz statystyczny – zakres i struktura przestępstw przeciwko mieniu 167
9.4. Etiologia przestępstw przeciwko mieniu – teorie kryminologiczne i motywacje 171
9.5. Wybrane czyny przeciwko mieniu 173
9.5.1. Kradzież i przywłaszczenie 173
9.5.2. Kradzież z włamaniem 174
9.5.3. Rozbój 175
Rozdział 10. Przestępczość przeciwko życiu i zdrowiu – Ewa Habzda-Siwek 181
10.1. Wprowadzenie 181
10.2. Miejsce przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu w strukturze przestępczości 181
10.3. Kategoryzacja przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu 182
10.3.1. Zabójstwa 182
10.3.2. Uszczerbki na zdrowiu 184
10.3.3. Udział w bójce lub pobiciu 184
10.3.4. Pozostałe przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu z rozdziału XIX Kodeksu karnego 186
10.4. Rozmiary, struktura i dynamika przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu 186
10.4.1. Zabójstwa 188
10.4.2. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu 190
10.4.3. Udział w bójce lub pobiciu 192
10.4.4. Pozostałe przestępstwa z rozdziału XIX Kodeksu karnego 194
10.5. Charakterystyka wybranych przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu oraz ich sprawców 194
10.6. Specyfika przestępstwa dzieciobójstwa z art. 149 k.k. 199
10.7. Podsumowanie 199
Rozdział 11. Zabójstwa wielokrotne – Małgorzata H. Kowalczyk 203
11.1. Zabójstwo pojedyncze a zabójstwo wielokrotne 203
11.2. Zabójstwa wielokrotne – rodzaje 204
11.2.1. Zabójstwa masowe 204
11.2.2. Zabójstwa rozproszone (spree killers) 205
11.2.3. Zabójstwa terrorystyczne 205
11.2.4. Zabójstwa na zlecenie (contract killing) 206
11.2.5. Zabójstwa seryjne 206
11.3. Podsumowanie 213
Rozdział 12. Przemoc domowa – Joanna Główczewska 217
12.1. Wprowadzenie 217
12.2. Agresja i przemoc – trudności definicyjne 218
12.2.1. Definicje przemocy 219
12.2.2. Przemoc domowa – próba zdefiniowania pojęcia 219
12.3. Koncepcje psychologiczne wyjaśniające powstawanie przemocy domowej 222
12.3.1. Koncepcja cykliczności Lenore E. Walker 222
12.3.2. Teoria społecznego uczenia się przemocy 223
12.3.3. Teoria frustracji–agresji 224
12.3.4. Poznawczy model neoasocjacjonizmu Leonarda Berkowitza 225
12.3.5. Model holistyczny 225
12.4. Rodzaje i formy przemocy domowej 226
12.4.1. Przemoc fizyczna 226
12.4.2. Przemoc psychiczna 227
12.4.3. Przemoc seksualna 228
12.5. Charakterystyka sprawców oraz konsekwencje doświadczania przemocy domowej 229
Rozdział 13. Przestępstwa seksualne – Beata Pastwa-Wojciechowska, Małgorzata H. Kowalczyk 235
13.1. Wprowadzenie 235
13.2. Skala przestępczości seksualnej – od realnej oceny do ciemnej liczby 236
13.3. Pojęcie przestępstwa seksualnego i jego penalizacja w prawie polskim 236
13.4. Agresja i przemoc seksualna 238
13.5. Charakterystyka wybranych kategorii przestępstw seksualnych 239
13.5.1. Zgwałcenie jako problem kryminologiczny 239
13.5.2. Przestępstwa seksualne wobec dzieci 241
13.6. Etiologia przemocy seksualnej 242
13.7. Sprawcy przestępstw seksualnych 244
13.7.1. Mężczyźni w roli sprawców seksualnych 244
13.7.2. Kobiety w roli sprawczyń seksualnych 246
13.7.3. Terapia sprawców przestępstw seksualnych 247
13.8. Ofiary przestępstw seksualnych 248
Rozdział 14. Media a przestępczość i zachowania ryzykowne – Jacek Pyżalski, Natalia Walter 257
14.1. Podstawowe mechanizmy ewolucji i konwergencji mediów w kontekście kryminologicznym 257
14.2. Media jako stymulator i model zachowań przestępczych i dewiacyjnych 261
14.2.1. Ryzyko nieodpowiedniego sposobu informowania o zachowaniach ryzykownych na przykładzie samobójstw 262
14.2.2. Treści medialne ukazujące krzywdzenie innych jako przykład treści zawierających sceny przemocy 264
14.2.3. Przemoc interaktywna – gry wideo 265
14.3. Media jako nośnik informacji dotyczącej przestępczości, dewiacji i polityki kryminalnej państwa 268
14.4. Media cyfrowe jako środowisko i narzędzie działalności przestępczej 269
14.5. Pozytywny wymiar mediów w przeciwdziałaniu przestępczości i zachowaniom dewiacyjnym 274
Rozdział 15. Substancje psychoaktywne a przestępczość – Krzysztof Krajewski 281
15.1. Pojęcie substancji psychoaktywnej 281
15.2. Właściwości substancji psychoaktywnych 282
15.3. Klasyfikacje środków odurzających 283
15.4. Relacje między używaniem substancji psychoaktywnych a przestępczością 285
15.5. Teoretyczne ujęcie związków między substancjami psychoaktywnymi a przestępczością 287
15.5.1. Wymiar psychofarmakologiczny 287
15.5.2. Wymiar ekonomiczno-kompulsywny 290
15.5.3. Wymiar systemowy 291
15.5.4. Wymiar prohibicyjny 292
15.6. Podsumowanie 293
Rozdział 16. Przestępczość gospodarcza – Leszek Wilk 297
16.1. Pojęcia przestępczości gospodarczej i przestępstwa gospodarczego 297
16.2. Pojęcie prawa karnego gospodarczego jako instrumentu zwalczania przestępczości gospodarczej 299
16.3. Typologia przestępstw gospodarczych 300
16.4. Sposoby popełniania przestępstw gospodarczych 301
16.5. Sprawcy przestępstw gospodarczych i pokrzywdzeni 304
16.6. Wybrane przykłady przestępstw gospodarczych 307
16.6.1. Oszustwa gospodarcze 307
16.6.2. Korupcja gospodarcza 308
16.6.3. Pranie brudnych pieniędzy 308
Rozdział 17. Przestępstwa z nienawiści – Barbara Błońska 311
17.1. Wprowadzenie 311
17.2. Rodzaje przestępstw z nienawiści 314
17.2.1. Mowa nienawiści 314
17.2.2. Ataki fizyczne i werbalne motywowane nienawiścią 316
17.2.3. Zbrodnie motywowane nienawiścią 318
17.3. Katalog cech chronionych 320
17.4. Ogólna kryminologiczna charakterystyka przestępstw z nienawiści 322
17.5. Statystyczny obraz przestępczości z nienawiści w Polsce 324
17.6. Przyczyny przestępstw z nienawiści 327
17.6.1. Wyjaśnienia psychologiczne 327
17.6.2. Wyjaśnienia odwołujące się do struktury społecznej 330
17.6.3. E tiologia przestępczości motywowanej uprzedzeniami – podsumowanie 333
17.7. Przestępstwa z nienawiści – dyskusja o potrzebie odrębnej polityki karnej 333
17.7.1. Argumenty przeciwko wyróżnianiu uprzedzeń jako szczególnego motywu 333
17.7.2. Argumenty za traktowaniem uprzedzeń jako motywacji szczególnej 334
Rozdział 18. Terroryzm – Michał Piekarski 341
18.1. Wprowadzenie 341
18.2. Czym jest terroryzm? 342
18.3. Motywy działania terrorystów 345
18.4. Modus operandi sprawców zamachów terrorystycznych 347
18.5. Jak się walczy z terrorystami? 351
Rozdział 19. Migracje a przestępczość – Witold Klaus 355
19.1. Migracje z perspektywy kryminologicznej 355
19.2. Przestępczość migrantów – czy migranci i migrantki popełniają więcej przestępstw? 357
19.3. Przestępstwa związane z przemieszczaniem się ludności 361
19.4. Detencja i deportacja migrantów 365
Rozdział 20. Zielona kryminologia – Magdalena Grzyb 373
20.1. Wprowadzenie 373
20.2. Geneza zielonej kryminologii i kryminologia krytyczna 374
20.3. Teoretyczne podstawy zielonej kryminologii 375
20.4. Zadania zielonej kryminologii 377
20.5. Przestępstwa przeciwko środowisku 378
20.5.1. Pierwotne i wtórne przestępstwa przeciwko środowisku 378
20.5.2. „Kolorowe ekoprzestępstwa” 380
20.5.3. Ponadnarodowy charakter ekoprzestępczości i kryminalizacja ekoprzestępstw 381
20.6. Ekologiczne konflikty i rasizm środowiskowy 383
20.7. Zakończenie 385
Rozdział 21. Cyberprzestępczość – Adam Behan 387
21.1. Wprowadzenie i definicja 387
21.2. Historia cyberprzestępczości i jej ewolucja 389
21.3. Jak i dlaczego dochodzi do ataków na systemy komputerowe 390
21.3.1. Luki 0-day 392
21.3.2. Hasła 393
21.4. Kluczowe pojęcia 395
21.4.1. Botnet 395
21.4.2. Adres IP 396
21.4.3. Virtual Private Network (VPN) i pandemia COVID-19 396
21.4.4. Internet of Things (IoT), Internet Rzeczy 397
21.4.5. Dark web, Tor (The Onion Router) i inne narzędzia anonimizacji 397
21.4.6. Waluty wirtualne 400
21.5. Rodzaje cyberprzestępstw i ataków 402
21.5.1. Kradzież programów komputerowych 402
21.5.2. Phishing 403
21.5.3. Ransomware 406
21.5.4. Distributed denial of service (DDoS) 410
21.5.5. Jackpotting 413
21.5.6. Ewolucja ataków 414
21.6. Cyberwojna 415
21.6.1. Stuxnet 417
21.6.2. Cyberataki na Ukrainę 418
21.6.3. Pegasus 420
21.6.4. Inne przykłady cyberwojny 421
21.6.5. Podsumowanie 421
21.7. Aspekty prawne i kryminologiczne cyberprzestępczości 422
21.7.1. Aspekty prawnokarne 422
21.7.2. Aspekty prawnoprocesowe i dowodowe 425
21.7.3. Kryminologia cyberprzestępczości 426
21.7.4. Podsumowanie 427
Rozdział 22. Przestępczość drogowa – Piotr Gorzelańczyk 431
22.1. Wprowadzenie 431
22.2. Pojęcie przestępczości drogowej i zagadnienia z tym związane 431
22.3. Statystyczny obraz przestępczości drogowej 432
22.4. Przyczyny przestępstw drogowych w Polsce 434
22.5. Sposoby zapobiegania przestępczości drogowej 435
Rozdział 23. Kryminologiczne aspekty suicydologii – Beata Pastwa-Wojciechowska 439
23.1. Skala zjawiska samobójstw 439
23.2. Mity na temat samobójstw 440
23.3. Podejścia wyjaśniające zachowania samobójcze 442
23.4. Przyczyny samobójstw 444
23.5. Stan psychiczny osoby zagrożonej samobójstwem 445
23.6. Predyktory samobójstw 448
23.7. Klasyfikacja samobójstw 449
23.7.1. Samobójstwo poagresyjne, zabójstwo suicydalne i samobójstwo rozszerzone 450
23.7.2. E utanazja a samobójstwo wspomagane 452
23.8. Samobójstwo jako problem kryminologiczny 454
Część III. Wiktymologia, wiktymizacja i ofiary przestępstw – Dagmara Woźniakowska 459
Rozdział 24. Wiktymologia jako nauka 461
Rozdział 25. Nurty w wiktymologii 463
25.1. Nurty w wiktymologii 463
25.2. Wiktymologia pozytywistyczna (konserwatywna) 463
25.2.1. Przyspieszenie przestępstwa przez ofiarę 464
25.2.2. Model narażenia związany ze stylem życia 464
25.2.3. Teoria działań rutynowych 466
25.2.4. Teorie psychologiczne 467
25.3. Wiktymologia radykalna 470
25.4. Wiktymologia krytyczna 471
25.4.1. Podejście feministyczne 471
Rozdział 26. Ofiara przestępstwa 475
26.1. Ofiara idealna? 475
26.2. Wiktymizacja pierwotna, wtórna i ponowna (powtórna) 475
26.3. Prawne definicje pojęcia ofiary przestępstwa 477
26.4. Podatność wiktymizacyjna (wiktymność) 478
26.5. Związki pomiędzy wiktymizacją oraz ubóstwem i wykluczeniem społecznym – Witold Klaus, Dagmara Woźniakowska 480
26.5.1. Narażenie na stanie się ofiarą przestępstwa z powodu ubóstwa 481
26.5.2. Ryzyko wiktymizacji osób wykluczonych z innych przyczyn niż ubóstwo 482
26.6. Obwinianie ofiary (victim blaming) 485
Rozdział 27. Konsekwencje wiktymizacji 489
27.1. Efekt psychologiczny wiktymizacji 489
27.1.1. Zaburzenie struktur poznawczych/wstrząs poznawczy 489
27.1.2. Obwinianie się 490
27.1.3. Porównywanie swoich doświadczeń z innymi, rozważanie hipotetycznych sytuacji 490
27.1.4. Poszukiwanie sensu w tym, że było się ofiarą przestępstwa 490
27.1.5. Postawa względem sprawcy 491
27.2. Efekty emocjonalne wiktymizacji 491
27.2.1. Strach/lęk 491
27.2.2. Gniew 491
27.2.3. Tłamszenie w sobie uczuć, wyrażanie negatywnych emocji 492
27.3. Zespół stresu pourazowego 492
27.4. Wpływ wiktymizacji na zmiany zachowania, zwyczaje 493
27.5. Wpływ wiktymizacji na zdrowie fizyczne 493
27.6. Finansowe skutki wiktymizacji 494
27.7. Potrzeby osób pokrzywdzonych przestępstwem 494
Rozdział 28. Pokrzywdzony w postępowaniu karnym 497
28.1. Dyrektywa 2012/29/UE ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw 497
28.1.1. Prawo do szacunku i wolność od dyskryminacji 498
28.1.2. Ochrona przed wtórną i ponowną wiktymizacją, zastraszaniem i odwetem 498
28.1.3. Najlepsze zabezpieczenie interesu dziecka 498
28.1.4. Ofiary terroryzmu 498
28.1.5. Przemoc na tle płciowym 498
28.1.6. Przemoc w bliskich związkach 499
28.1.7. Prawo do informacji i sprawczości 499
28.1.8. Prawo do specjalistycznego wsparcia 499
28.1.9. Sprawiedliwość naprawcza 500
28.1.10. Indywidualne podejście, ochrona ofiar oraz uznanie ofiar o szczególnych potrzebach w zakresie ochrony 500
28.1.11. Szkolenie urzędników, udział organizacji obywatelskich, gromadzenie danych statystycznych 501
28.2. Rola i uprawnienia pokrzywdzonego w polskim postępowaniu karnym 501
28.2.1. Prawo do informacji i tłumaczenia 501
28.2.2. T ryby ścigania przestępstw 502
28.2.3. Zgłoszenie zawiadomienia o przestępstwie i zaskarżenie decyzji o nieściganiu 502
28.2.4. Prawo do złożenia wniosku o ściganie przestępstwa 503
28.2.5. Prawa pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym 504
28.2.6. Role pokrzywdzonego w postępowaniu przed sądem 504
28.2.7. Prawo do pomocy prawnej 507
28.2.8. Konsensualne sposoby zakończenia postępowania karnego 508
28.2.9. Środki kompensacyjne 508
28.2.10. Szczególne środki ochrony pokrzywdzonego 509
28.3. Kompensata państwowa dla ofiar przestępstw 510
Rozdział 29. Rozmiary i pomiar wiktymizacji 513
29.1. Statystyki 513
29.2. Badania wiktymizacyjne 514
29.2.1. Badania wiktymizacyjne na świecie 514
29.2.2. Badania wiktymizacyjne w Polsce 515
29.2.3. Problemy związane z badaniami wiktymizacyjnymi 516
29.2.4. Wyniki Ogólnopolskiego Badania Wiktymizacyjnego z lat 2019–2020 517
29.3. Inne sposoby mierzenia wiktymizacji 519
Rozdział 30. Lęk przed przestępczością 523
Część IV. Zapobieganie przestępczości i reakcja na przestępczość 527
Rozdział 31. Populizm penalny – Michalina Szafrańska 529
31.1. Pojęcie populizmu penalnego 529
31.2. Definicja i wskaźniki populizmu penalnego 530
31.3. Populizm polityczny i społeczny 530
31.4. Penalny populizm – płaszczyzna politycznych działań 531
31.4.1. Proste rozwiązania skomplikowanych problemów 531
31.4.2. Promocja medialna forsowanych rozwiązań 534
31.4.3. Lekceważenie wiedzy eksperckiej 534
31.5. Penalny populizm – płaszczyzna politycznej retoryki 535
31.6. Konsekwencje populizmu penalnego 537
Rozdział 32. Wykluczenie społeczne a przestępczość – Andrzej Kacprzak 543
32.1. Wprowadzenie 543
32.2. Czym jest wykluczenie społeczne? 543
32.3. Wykluczenie społeczne a przestępczość 546
32.3.1. Wykluczenie społeczne jako przyczyna przestępczości 546
32.3.2. Wykluczenie społeczne jako skutek przestępczości 548
32.3.3. Wykluczenie społeczne jako przyczyna recydywy 549
32.4. Podsumowanie 550
Rozdział 33. Polityka kryminalna, karna, penitencjarna oraz kary kryminalne w Polsce – Katarzyna Witkowska-Rozpara 559
33.1. Polityka kryminalna, karna i penitencjarna 559
33.2. Jak tworzyć dobrą politykę karną? 560
33.2.1. Dlaczego uwzględnianie czynników tradycyjnych w budowaniu założeń polityki karnej jest ważne? 560
33.2.2. Dlaczego nowe czynniki zyskują na znaczeniu? 561
33.3. Kary i środki karne w Polsce 562
33.4. Środki kompensacyjne i przepadek 568
33.4.1. Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę 568
33.5. Środki związane z poddaniem sprawcy próbie 569
33.6. Środki zabezpieczające 572
33.7. Jakie kary orzekane są w Polsce? 574
Rozdział 34. Sprawiedliwość naprawcza – Wojciech Zalewski 583
34.1. Wprowadzenie 583
34.2. Historia 584
34.3. Sprawiedliwość naprawcza w świetle antropologii 587
34.4. Wiktymologiczne, psychologiczne i socjologiczne tło sprawiedliwości naprawczej 588
34.5. Krytyka retrybutywnego karania. Państwo jako złodziej konfliktów 589
34.5. Formy sprawiedliwości naprawczej 590
34.7. Sprawiedliwość naprawcza a prawo UE 591
34.8. Kontrowersje wokół sprawiedliwości naprawczej 592
34.9. Podsumowanie 593
Rozdział 35. Profilaktyka przestępczości – Robert Opora 597
35.1. Pojęcie profilaktyki i jej zakres 597
35.2. Klasyfikacja metod zapobiegania przestępczości 598
35.3. Sytuacyjne zapobieganie przestępczości 599
35.3.1. Rola okoliczności w popełnianiu przestępstwa 601
35.3.2. Jakie są zatem podstawy, by sądzić, że okazja jest przyczyną przestępstwa? 601
35.3.3. Analiza krytyczna 602
35.3.4. Czy zapobieganie sytuacyjne odwraca uwagę od pierwotnych przyczyn przestępczości? 603
35.4. Profilaktyka przestępczości w perspektywie zaburzeń rozwoju 603
35.4.1. Czynniki ryzyka i chroniące 604
35.4.2. Indywidualne ścieżki rozwoju 605
35.5. Profilaktyka skoncentrowana na lokalnej społeczności 607
Rozdział 36. Psychologia kryminologiczna czy psychologia w kryminologii – Beata Pastwa-Wojciechowska 617
36.1. Pojęcie i zakres psychologii kryminologicznej – dylematy terminologiczne czy interdyscyplinarne 617
36.2. Psychologiczne koncepcje wyjaśniania zachowań przestępczych w kryminologii 619
36.2.1. Koncepcje psychoanalityczne 620
36.3. Teoria społecznego uczenia się 621
36.4. Koncepcje poznawcze 621
36.5. Koncepcja osobowości lub koncepcje osobowości przestępczej 622
36.5.1. Teoria H. J. Eysencka 623
36.5.2. Teoria osobowości przestępczej S. Yochelsona i S.E. Samenowa 624
36.5.3. Koncepcja psychopatii 624
36.5.4. Teoria deficytu podstawowych więzi uczuciowych 625
36.5.5. Teorie nawiązujące do psychologii różnic indywidualnych 625
36.6. Jak aplikować dorobek psychologii do kryminologii? 626
Rozdział 37. Profilowanie na podstawie kryteriów rasowych w amerykańskim systemie sądownictwa karnego – Timothy Clark, Piotr Chomczyński 631
37.1. Profilowanie na podstawie kryteriów rasowych 631
37.2. Konsekwencje profilowania na podstawie kryteriów rasowych 632
37.3. Historyczne korzenie profilowania na podstawie kryteriów rasowych a niewolnictwo 633
37.4. Jak działa profilowanie rasowe? 633
37.5. Konsekwencje profilowania na tle rasowym 634
Rozdział 38. Resocjalizacja w warunkach wolnościowych – Michał Szykut 637
38.1. Historyczne i teoretyczne uwarunkowania probacji 637
38.1.1. Geneza probacji w Anglii i Stanach Zjednoczonych 637
38.1.2. Rozwój idei probacji i jej teoretyczne podstawy 638
38.2. Wymiary funkcjonowania kurateli sądowej w społeczeństwie obywatelskim 640
38.3. Wykonywanie orzeczeń sądów w środowisku otwartym w Polsce 642
38.3.1. Geneza kurateli sądowej w Polsce 642
38.3.2. Wybrane formalnoprawne podstawy funkcjonowania kurateli sądowej w Polsce 642
38.3.3. Sylwetka kandydata do zawodu kuratora sądowego w Polsce 644
38.3.4. Zadania wykonywane przez kuratorów dla dorosłych w Polsce 645
38.4. Zadania wykonywane przez kuratorów rodzinnych 645
38.5. Podsumowanie 646
Rozdział 39. Instytucjonalna resocjalizacja nieletnich – Przemysław Frąckowiak 649
39.1. Założenia i problemy resocjalizacji młodzieży w warunkach instytucjonalnych 649
39.2. Historyczne aspekty instytucjonalnej resocjalizacji nieletnich 652
39.3. Założenia organizacyjne typowej instytucji resocjalizacyjnej dla nieletnich 655
39.3.1. Struktura i funkcje typowego zakładu poprawczego 659
39.4. Organizacja pracy resocjalizacyjnej w zakładzie poprawczym 661
39.5. Typowe metody oddziaływań resocjalizacyjnych 662
39.6. Efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych w warunkach zakładu poprawczego 663
Rozdział 40. Kara pozbawienia wolności – Kamil Miszewski, Andrzej Kacprzak 669
40.1. Wprowadzenie 669
40.2. System penitencjarny 672
40.2.1. Areszty śledcze (AŚ) 672
40.2.2. Zakłady karne (ZK) 672
40.2.3. System wykonywania kary pozbawienia wolności 673
40.2.4. System resocjalizacyjny 673
40.3. Więzienie jako instytucja totalna 674
40.4. Zjawisko prizonizacji 674
40.5. Subkultura więzienna 675
40.5.1. Źródła podkultury więziennej 675
40.5.2. Hierarchia skazanych w „drugim życiu więziennym” 676
40.6. Spór o zasadność stosowania kary pozbawienia wolności 678
40.7. Zachowania ryzykowne osadzonych 679
Rozdział 41. Opieka następcza – Renata Szczepanik 687
41.1. Miejsce opieki następczej w systemie resocjalizacji i zapobiegania przestępczości 687
41.2. Readaptacja i reintegracja społeczna 690
41.2.1. Problemy adaptacyjne 691
41.2.2. Problemy readaptacji społecznej w perspektywie recydywistów 693
41.3. Działalność organizacji pozarządowych 694
Rozdział 42. Praca socjalna a resocjalizacja i readaptacja społeczna – Przemysław Frąckowiak 699
42.1. Wprowadzenie 699
42.2. Założenia koncepcyjne pracy socjalnej, resocjalizacji i readaptacji społecznej 700
42.2.1. Założenia koncepcyjne pracy socjalnej 700
42.2.2. Główne założenia koncepcyjne współczesnej resocjalizacji 701
42.2.3. Podstawowe założenia koncepcyjne readaptacji społecznej 701
42.3. Metody pracy wykorzystywane w pracy socjalnej, resocjalizacji i readaptacji społecznej 702
42.3.1. Wybrane metody oddziaływań w pracy socjalnej 702
42.3.2. Wybrane metody oddziaływań resocjalizacyjnych 704
42.3.3. Wybrane metody oddziaływań w ramach readaptacji społecznej 705
42.4. Problemy i wyzwania dla pracy socjalnej, resocjalizacji i readaptacji społecznej 706
Część V. Badania kryminologiczne 711
Rozdział 43. Metody badań kryminologicznych w rozwoju historycznym – Jan Widacki 713
43.1. Wprowadzenie 713
43.2. Próby empirycznej weryfikacji hipotez dotyczących przyczyn przestępstwa w erze przedpozytywistycznej 714
43.3. Pierwsze próby badania fenomenu przestępczości. Pierwsze zastosowania statystyki do badań kryminologicznych 714
43.4. Metody socjologiczne w kryminologii 716
43.5. Badania psychologiczne i biologiczne 717
43.6. Metody badań w kryminologii krytycznej 717
Rozdział 44. Pomiar przestępczości – Janina Błachut 721
44.1. Dlaczego mierzyć przestępczość? 721
44.2. Jak definiować przestępczość? 721
44.3. Źródła danych o przestępczości 723
44.3.1. Statystki kryminalne 723
44.3.2. Gdzie szukać danych statystyk kryminalnych? – Paweł Ostaszewski, Justyna Włodarczyk-Madejska 727
44.3.3. Badania sondażowe 728
44.3.4. Gdzie szukać danych z badań sondażowych – Paweł Ostaszewski, Justyna Włodarczyk-Madejska 731
44.4. Podsumowanie 732
Rozdział 45. Badania jakościowe w kryminologii – Renata Szczepanik, Piotr Chomczyński 735
45.1. Rodowód „kryminologii jakościowej” 737
45.2. Współczesne badania jakościowe w kryminologii 739
45.3. Metodologia badań jakościowych w trudnym terenie 740
45.4. Badania karier kryminalnych 741
45.5. Badania etnograficzne w kryminologii 742
Rozdział 46. Etyka w badaniach kryminologicznych – Witold Klaus, Monika Szulecka, Justyna Włodarczyk-Madejska, Dagmara Woźniakowska 747
46.1. Wprowadzenie 747
46.2. Finansowanie badań i konflikt interesów 748
46.3. Primum non nocere 749
46.4. Wynagradzanie udziału w badaniach 751
46.5. Analiza danych i upowszechnianie wyników badań kryminologicznych 754
Rozdział 47. Prowadzenie badań kryminologicznych w nieprzyjaznym terenie – problemy etyczne – Andrzej Kacprzak, Kamil Miszewski 761
47.1. Wprowadzenie 761
47.2. Główne problemy etyczne związane z prowadzeniem badań w nieprzyjaznym terenie 762
47.2.1. Świadoma zgoda 762
47.2.2. Poufność 763
47.2.3. Szkody i korzyści czego? 764
47.2.4. Pomyślmy o innych badaczach 765
47.3. Dyskusja: jak zatem badać? 765
47.3.1. Każdy z nas chciałby dobrze wypaść 765
47.3.2. Jestem badaczem czy stróżem prawa? 766
47.3.3. Nie można szkodzić szkodnikowi? 766
47.3.4. Kiedy można „spalić” teren? 767
47.4. Podsumowanie 768
Indeks rzeczowy 773
Indeks nazwisk 799
O Autorach 811
