Metafizyczna odyseja
Człowiek jest punktem centralnym dzieła stworzenia, ale też jest odpowiedzialny za jego upadek, a w następstwie tego za powrót. Z winy człowieka całość rzeczywistości stworzonej popadła w gorszy, bo opisany podziałami, czasem i miejscem, sposób istnienia. Człowiek powinien zatem przywrócić całość kreacji do Boga. Nauka o powrocie, jego uwarunkowaniach, meandrach i etapach jest zasadniczym celem Periphyseonu.
W centrum nauczania o powrocie stoi dzieło zbawcze Jezusa Chrystusa. Eriugena rozwija filozoficzną chrystologię, czyniąc Wcielenie Chrystusa warunkiem możliwości i paradygmatem powrotu. Powstaje tu jednak kolejny problem, a mianowicie kwestia relacji między nauką a egzegezą, wiarą i filozofią. Jan Szkot uważa, że egzegeza biblijna i naukowe badanie świata uzupełniają się nawzajem, biegną przez podobne etapy i zmierzają ku temu samemu celowi. Założeniem tego przekonania jest fakt, że Księga Pisma i Księga Natury mają tego samego autora – Boga; i tego samego czytelnika – człowieka. Z tego względu w dyskursie Eriugeny bardzo ważną funkcję pełnią analizy biblijnych narracji, jako istotne źródło wiedzy i ilustracja tez systemowych.
(fragment Wprowadzenia)
Swoją przygodę ze studium filozofii Jana Szkota Eriugeny rozpoczęłam rozprawą doktorską ogłoszoną w roku 1994 jako monografia pt. „Neoplatonizm Jana Szkota Eriugeny. Podmiotowe warunki doświadczenia mistycznego w tradycji neoplatońskiej” (Lublin 1994), kontynuowałam w rozprawie habilitacyjnej „Księga Pisma i Księga Natury. Heksaemeron Eriugeny i Teodoryka z Chartres” (Lublin 1999) oraz w książce „Eriugena” (Warszawa 2005). Zapoznawszy się nieco z filozofią Jana Szkota podjęłam się tłumaczeń jego tekstów, zaczynając od dzieł ostatnich, choć najpiękniejszych, a mianowicie „Homilii do Prologu Ewangelii Jana oraz Komentarza do Ewangelii Jana” (Kęty 2000, Altaya -Warszawa 2003, Hachette 2010). Później przyszedł czas na tłumaczenie „Periphyseonu”, którego pierwszy tom został opublikowany w serii „Ad Fontes” w Wydawnictwie Marek Derewiecki w roku 2009, a ostatni, piąty, w roku 2023. W roku 2018 zostało opublikowane polskie tłumaczenie Szkotowego dzieła „O predestynacji” w tomie tłumaczeń pt. „Jeżeli Bóg istnieje…Wolność człowieka a hipoteza teistyczna” (red. A. Stefańczyk, Lublin 2018). W międzyczasie przygotowałam szereg artykułów i wystąpień konferencyjnych poświęconych filozofii Eriugeny, do których będę się odwoływać ze stosowną adnotacją w przypisach. W prezentowanej tu książce, jak zalecał św. Augustyn, przejrzałam i poprawiłam powstałe wcześniej teksty, czyniąc je integralną częścią zupełnie nowej całości, zwłaszcza że mogłam ją uzupełnić polskimi przekładami tekstów Eriugeny. Nadałam jej tytuł „Metafizyczna odyseja. Filozofia Jana Szkota Eriugeny”. Jestem bowiem przekonana, że w centrum Szkotowego systemu stoi nauka o powrocie człowieka i całej rzeczywistości do Stwórcy, a filozofia Eriugeny rozwija się właśnie w kontekście doktryny powrotu i ze względu na powrót.
Agnieszka Kijewska
Wprowadzenie. Charakterystyka filozofii Eriugeny 5
I. Czasy Eriugeny 10
1.1. Irlandzkie korzenie Jana Szkota 10
1.2. Renesans karoliński 19
II. Jan Szkot Eriugena – życie i dzieło 29
2.1. Dworska kariera 29
2.2. Pierwsze szkolne teksty 35
2.2.1. Komentarz do Institutiones grammaticae Pryscjana 35
2.2.2. Komentarz do De nuptiis Philologiae et Mercurii (O zaślubinach Filologii i Merkurego) Marcjana Kapelli 39
2.2.3. Glosy biblijne 42
2.3. Spór o predestynację 43
2.3.1. Źródła kontrowersji 43
2.3.2. O predestynacji Eriugeny 46
2.4. Działalność translatorska 54
2.4.1. Versio Dionysii 54
2.4.2. Tłumacz Ojców greckich 60
2.5. Periphyseon 65
2.5.1. Tytuł i okoliczności powstania dzieła 65
2.5.2. Struktura Periphyseonu 68
2.6. Komentarze biblijne 72
III. Fundamenty systemu Jana Szkota 76
3.1. Jan Szkot wobec karolińskich wzorów uczoności 76
3.2. Fizjologia Eriugeny 79
3.3. Iter rationis 87
3.4. Księga Natury a Księga Pisma 94
3.5. Koncepcja autorytetu 102
IV. Koncepcja Boga 108
4.1. Bóg jako Nihil per excellentiam 108
4.2. Stwarzanie jako teofania 115
4.3. Trójca Święta a dzieło stworzenia 121
4.4. Dyskurs teologiczny 129
4.4.1. Formowanie się terminologii trynitarnej 129
4.4.2. Drogi poznania Boga 135
V. Heksaemeron Eriugeny 141
5.1. Specyfika egzegezy heksaemeralnej Jana Szkota 141
5.2. Pierwszy dzień stwarzania 147
5.3. Drugi dzień stwórczego dzieła 157
5.4. Trzeci i czwarty dzień stwarzania: metafizyka i fizyka 163
5.5. Piąty dzień stwarzania: powstanie istot żywych 171
5.6. Szósty dzień: stworzenie zwierząt i człowieka 177
5.7. Podsumowanie egzegezy dzieł sześciu dni 188
VI. Antropologia Eriugeny 191
6.1. Struktura ontyczna człowieka 191
6.2. Raj natury ludzkiej 198
6.3. Mistyczna interpretacja raju 205
VII. Koncepcja powrotu 214
7.1. Specyfika Szkotowego nauczania o powrocie 214
7.2. Powrót powszechny i jego biblijne obrazy 223
7.3. Powrót specjalny: pomiędzy przebóstwieniem a potępieniem 231
7.4. Powrót mistyczny 237
VIII. Recepcja myśli Jana Szkota 245
8.1. Bezpośredni uczniowie i następcy 245
8.2. Recepcja twórczości Eriugeny w wieku XII 247
8.3. Renesans i nowożytność 263
Zakończenie 268
Bibliografia 272
Indeks osób 295
