Po Jezusie
Książka Po Jezusie. Pierwsze wieki chrześcijaństwa jest dziełem monumentalnym w swojej skali oraz
encyklopedycznym pod względem wykonania. Przedstawienia ona Czytelnikom szeroką panoramę
historii rozwoju myśli, literatury, teologii i kultury materialnej pierwotnego chrześcijaństwa. Moment
początkowy to rozpoczęcie działalności pierwszej wspólnoty jerozolimskiej – skupionej wokół
pamięci o życiu i nauczaniu Jezusa – oraz enigmatycznego doświadczenia, jakie miał przeżyć Paweł z
Tarsu (wtedy jeszcze Szaweł prześladowca) na drodze do Damaszku, aby stać się pierwszym wielkim
propagatorem „Dobrej Nowiny”. Zakres czasowy opisywanych wydarzeń sięga aż po okres
prześladowań za cesarzy Decjusza i Waleriana (połowa III w.), gdy chrześcijaństwo musiało stanąć do
otwartej konfrontacji z „teologią polityczną” cesarskiego Rzymu i nieakceptowanymi ze swojej
perspektywy ambicjami instytucji państwa.
Ten przełomowy okres w historii chrześcijaństwa, zgodnie z tytułem, obejmuje pierwsze wieki „po
Jezusie”. Były to czasy konstytutywne dla chrześcijaństwa jako religii, która – często w niełatwy i
nieoczywisty sposób – musiała nabrać swojej specyfiki oraz zbudować własną tożsamość i myśl oraz
zbudować struktury (stąd też i kwestia „wynalezienia” chrześcijaństwa). Odbywało się to w pewnym
dystansie, a czasem nawet w otwartej opozycji zarówno wobec judaizmu, z którego się ta religia
wywodziła, jak i kultury grecko-rzymskiej, w której wyrosła.
To właśnie w tym okresie dokonała się przemiana początkowo marginalnego ruchu zwolenników nauk Jezusa w znaczące zjawisko religijne, instytucjonalne i społeczne, które wkrótce miało przekroczyć bariery Imperium, aby finalnie odegrać bardzo istotną rolę w dalszej historii świata.
Po Jezusie to efekt pracy ponad 80 uznanych specjalistów, zarówno badaczy różnych wyznań, jak i
uczonych niekonfesyjnych, którzy z wykorzystaniem nauk historycznych, archeologii, papirologii i
epigrafiki, jak również literaturoznawstwa, religioznawstwa, ikonologii czy historii teologii lub
socjologii ruchów religijnych pragną zaprezentować Zainteresowanym nowoczesne kompendium
wiedzy o wczesnym chrześcijaństwie i o świecie, w którym przyszło mu się rozwijać.
Jest to przy tym dzieło zgodne z najbardziej aktualnym stanem wiedzy (uwzględniające jednak także
różnice interpretacji badawczych oraz kwestie dyskusyjne), które do rąk polskiego Czytelnika mamy
przyjemność oddać niedługo po ukazaniu się francuskiego oryginału (2020).
dr Sławomir Poloczek
Wstęp
Wprowadzenie
Jak korzystać z książki
Chronologia
KSIĘGA I. KORZENIE I TEKSTY
CZĘŚĆ I. Gdzie zaczęto mówić o „chrześcijanach”?
Rozdział 1. Pierwsze pisma
Źródła chrześcijańskie
Samookreślenia chrześcijan
Żydzi o chrześcijanach
Autorzy antyczni o chrześcijanach
Objaśnienia: Nowe Przymierze czy Nowy Testament?
Objaśnienia: Języki pierwszych chrześcijan
Rozdział 2. Ślady i znaki
Czego uczy nas archeologia
Codzienne zapiski chrześcijan
Świadectwo Abercjusza
Objaśnienia: Chrześcijaństwo bez obrazów
Nieuchwytny wygląd Jezusa
Objaśnienia: Odmitologizowanie katakumb
Objaśnienia: Pierwsze sarkofagi chrześcijańskie
Dziedzictwo: Maria Magdalena i piętnastu apostołów
CZĘŚĆ II. Na skrzyżowaniu kultur
Rozdział 3. Wielkie przemiany w świecie żydowskim
Pomiędzy diasporą a wygnaniem
Diaspora babilońska
Powstawanie judaizmu rabinicznego
Zniszczenie Świątyni w 70 roku
Objaśnienia: Kim był faryzeusz Gamaliel, na którego powoływał się Paweł?
Objaśnienia: Jakie były żydowskie oczekiwania mesjanistyczne po Jezusie?
Objaśnienia: Czy Biblię hebrajską „wynaleziono” w Jawne?
Objaśnienia: Septuaginta: Biblia hebrajska w języku greckim czy Stary Testament chrześcijan?
Rozdział 4. Świat na skrzyżowaniu prądów duchowych i filozoficznych
Wspólnoty religijne w świecie grecko-rzymskim
Portret Domitylli
Czy można być chrześcijaninem i filozofem?
Portret Apoloniusza z Tiany
Objaśnienia: Kim byli ateiści?
Objaśnienia: Celsus i jego Prawdziwe słowo
Rozdział 5. Rzymska globalizacja
Kontekst geopolityczny
Religie i polityka
Neron prześladowca?
Trajan, cesarz umiarkowanie prześladujący?
Objaśnienia: Pojęcie religio
Objaśnienia: Dobrzy i źli cesarze
Objaśnienia: Niewolnictwo i niewolnicy
Dziedzictwo: Kościół i niewolnictwo: niejednoznaczna historia
KSIĘGA II. SPORNE DZIEDZICTWO
CZĘŚĆ I. Życie pierwszych wspólnot chrześcijańskich
Rozdział 6. Czym jest „Uczta Pańska”
Zgromadzenia: miejsce narodzenia Pism
Ostatnia Wieczerza Jezusa a Eucharystia chrześcijan
Objaśnienia: Posiłek eucharystyczny i agapy
Objaśnienia: Błogosławieństwa żydowskie i modlitwy eucharystyczne
Dziedzictwo: Chleb, wino i woda, „postacie” wczoraj i dzisiaj
Rozdział 7. Powstawanie obrzędowości
Chrześcijański rytm życia i modlitwy
Jak świętować Paschę?
Praktyki i znaczenie chrztu
Objaśnienia: Kto wymyślił niedzielę i chrześcijański tydzień?
Objaśnienia: Kiedy powstał znak krzyża?
Objaśnienia: Przebaczenie grzechów po chrzcie?
CZĘŚĆ II. Spór o Pawła
Rozdział 8. Paweł, człowiek
Nawrócenie prześladowcy
„Niewolnik” Jezusa Chrystusa
Pierwszy portret Pawła: od słów do obrazów
Objaśnienia: Co Paweł mówi o niewolnikach i niewolnictwie?
Objaśnienia: Kim są jego znajomi?
Portret Akwili i Pryscylli
Objaśnienia: Czy Paweł zasługuje na reputację mizogina?
Portret Lidii
Dziedzictwo: Chrześcijaństwo – religia niewolników: Nietzsche czyta Pawła
Rozdział 9. Paweł, apostoł
Założyciel Kościołów
Paweł, pasterz
Paweł i Izrael
Narody, ludy, poganie, Grecy, nie-Żydzi
Objaśnienia: Paweł, autor listów
Objaśnienia: Listy autentyczne i pozostałe
Rozdział 10. Paweł, teolog
„Nauka krzyża”
Problem „usprawiedliwienia przez wiarę”
Spór między Jakubem i Pawłem?
Duch Ożywiciel
Paweł i ten „koniec świata”, który każe na siebie czekać
Objaśnienia: Paweł, wróg ciała?
Objaśnienia: Paweł i grzech pierworodny
Dziedzictwo: Luter i Kalwin czytają Pawła
CZĘŚĆ III. Kościoły i synagogi
Rozdział 11. Ugruntowanie się chrześcijaństwa
Pierwsze pokolenia w poszukiwaniu tożsamości
Ambiwalentne relacje między Żydami a chrześcijanami
Objaśnienia: Sobór Jerozolimski, zgoda czy niezgoda?
Portret Jakuba, „brata Jezusa”
Objaśnienia: Dzieje Apostolskie: czy jest to historia Kościoła?
Rozdział 12. Oddzielenie się dwóch religii
Motywy i sposoby rozdziału w II wieku
Portret Justyna z Nablusu (znanego jako Justyn Męczennik)
Ostatnie powstanie żydowskie
Portret Rabina Akiby
Początki polemiki z judaizmem
Objaśnienia: Kim są Ioudaioi w Ewangelii Jana?
Objaśnienia: Judaizm i antyjudaizm w Ewangelii Jana
Objaśnienia: Co oznacza „uniwersalizm” pierwszych chrześcijan?
Dziedzictwo: Teologia zastępstwa zbyt długo wypaczała chrześcijaństwo…
CZĘŚĆ IV. Jezus, „Chrystus i Pan” pierwszych chrześcijan
Rozdział 13. Jeden Bóg, jeden Pan?
Źródła kultu Jezusa
Czyim tytułem jest Kyrios?
Jak pierwsi trzej ewangeliści nazywają Jezusa?
Dziedzictwo: Czterech ewangelistów i ich symbole
Rozdział 14. Chrystus w tradycji Janowej
Tytuły i funkcje Jezusa według Jana
Wspólnota Janowa
Dar Ducha Świętego i miłość braterska
Jezus Chrystus w Apokalipsie
Objaśnienia: 666. Kod w Nowym Testamencie?
Dziedzictwo: Słowo stało się ciałem… w historii
Rozdział 15. Na skrzyżowaniu tajemnicy tożsamości
Jedyny Syn „od stworzenia świata”
„Jedyny arcykapłan”
Jedność Nowego Testamentu
KSIĘGA III. W STRONĘ KOŚCIOŁA
CZĘŚĆ I. Sieć chrześcijańskich domów zgromadzenia
Rozdział 16. Wspierające się wspólnoty
Zróżnicowanie rodzin chrześcijańskich
Muzoniusz Rufus, zapowiedź „chrześcijańskiej moralności rodzinnej”
Błędne rozumienie „zbiorów zasad domowych”
Życie chrześcijan w świecie – List do Diogneta
Wybrać własną śmierć? Męczennicy, samobójcy i ofiara
Portret Polikarpa ze Smyrny
Objaśnienia: Braterstwo w obliczu „ryczącego lwa” Cesarstwa
Objaśnienia: Chrześcijanie na wsi
Objaśnienia: Jakie miejsce zajmowały dzieci?
Rozdział 17. Organizacja kościołów
Kościoły w Kościele, stopniowa strukturyzacja
Dynastie bis¬ku¬pów
Katolicki
Różnorodność nurtów II wieku: marcjonici, ebionici, montaniści
Objaśnienia: Kim są nazarejczycy?
Objaśnienia: Kim są biskupi, kapłani i diakoni w Nowym Testamencie?
Objaśnienia: Ignacy Antiocheński, pasterz i teolog
Objaśnienia: Kobiety apostołki oraz posługujące, wdowy i dziewicePortret Tekli
CZĘŚĆ II. Bogactwo intelektualne
Rozdział 18. Pierwsze debaty doktrynalne
Pierwsze debaty doktrynalne, Klemens Rzymski i Teofil z Antiochii
Pierwsze „credo”
Ireneusz wobec wyzwania gnostyckiego
Co to jest gnoza?
W stronę kanonu Nowego Testamentu
Portret Tacjana
Objaśnienia: Walentyn Egipcjanin, Bazylides i inni
Szymon Mag
Objaśnienia: Geneza postaci Marii
Protoewangelia Jakuba
Dziedzictwo: Chrześcijański kanon Starego Testamentu
Rozdział 19. Rozwój myśli chrześcijańskiej
Szkoła chrześ¬ci¬jań¬ska w Aleksandrii za czasów Klemensa
Orygenes, wynalezienie chrześcijańskiej egzegezy
Orygenes i Żydzi
Tertulian, Cyprian i myśl chrześcijańska w języku łacińskim
Objaśnienia: Dziedzictwo Filona wśród Żydów i chrześcijan
Dziedzictwo: Chrześcijańska ezoteryka
CZĘŚĆ III. W stronę nowych przestrzeni
Rozdział 20. Na obrzeżach Imperium
Łaciński Zachód
Od mysterion do sacramentum – tłumaczenie czy nowość?
Chrystianizacja Egiptu
„Idźcie i głoście aż po krańce świata…” do Etiopii?
Certyfikaty złożenia ofiary (libelli)
Objaśnienia: Lyon i jego męczennicy
Portret Blandyny, Lyon (177 r.)
Objaśnienia: Rozwój chrześcijaństwa w Azji Mniejszej
Objaśnienia: Dom zgromadzenia w Dura Europos
Dziedzictwo: Pośród historii, tradycji i legend: początki misji chrześcijańskiej w Galii
Rozdział 21. Chrześcijaństwo syryjskie na granicach Imperium
Początki i pierwsza ekspansja chrześcijaństwa syryjskiego
Obraz (mandylion) z Edessy
Powstanie kultury chrześcijańskiej w Syrii
List w języku syriackim od Mary Bar Serapiona
Objaśnienia: Bardesanes, filozof aramejski
Objaśnienia: Mani i manicheizm
Dziedzictwo: U źródeł chrześcijańskiego Wschodu
Rozdział 22. Zjednoczenie Imperium, zjednoczenie Kościoła
Wielobiegunowość i jedność Wielkiego Kościoła
Misja czy prozelityzm?
Prześladowania podczas trzech pierwszych wieków
Portret Perpetuy i Felicyty
Kwestia lapsi
Imperium się zmienia i zmienia spojrzenie na chrześcijan
Portret Cypriana z Kartaginy
Siedmiu Śpiących w Efezie
Objaśnienia: Czy w 250 roku chodziło o kapłanów?
Objaśnienia: Czy w 250 roku istniało życie monastyczne?
Objaśnienia: Czy w 250 roku w Rzymie był papież?
Wielu „papieży”
POSŁOWIE
Słowniczek
Lista skrótów
Bibliografia
Wybrane polskie tłumaczenia przywoływanych w tekście źródeł antycznych (oprac. SP)
Komitet Wydawniczy
Autorzy
Podziękowania i spis ilustracji
