Praktyka edukacyjna w warunkach zmiany kulturowej
Jest to praca o społecznej praktyce edukacyjnej, w której nie można oddzielić teorii od praktyki (a tym bardziej nie można przeciwstawiać sobie poznania i działania), obejmującej ogół oddziaływań służących formowaniu się zdolności życiowych człowieka (…). Szczególną uwagę przywiązuję do odkrycia i ujawnienia (opisania, wyjaśnienia i zinterpretowania) tych uwarunkowań i skutków zmian edukacyjnych, które mają swoje zakorzenienie w zmianach kulturowych (zaistniałych w Polsce w XX wieku). T. Hejnicka-Bezwińska - ze Wstępu Autorka dokonała świetnej syntezy wiedzy o faktach i wydarzeniach historycznych, które były kluczowe dla procesów edukacyjnych i polityk oświatowych w zmieniających się ustrojach i rządach, wyprowadzając syntetyczne wnioski o także prospektywnym znaczeniu. Po raz kolejny, bo już w jednej ze swoich wcześniejszych rozpraw tego dokonała, mamy do czynienia z wywabianiem białych plam w polskiej historii oświaty i wychowania. Ogromnie to cenię, gdyż młodsze pokolenie zostało – w wyniku rynkowych reform – pozbawione konieczności i wartości uczenia się historii własnego kraju i narodu. W tym przypadku jestem pewien, że adepci studiów nauczycielskich i pedagogicznych dostaną „soczysty owoc” prawdy o niszczeniu przez rządzących polskiej tożsamości, kultury, elit, z wykorzystaniem także do tych celów systemu szkolnego i polityki oświatowej. Z recenzji prof. dr. hab. Bogusława Śliwerskiego O autorce Prof. dr hab. Teresa Hejnicka-Bezwińska, pedagog i filolog; badacz o bogatym dorobku naukowym z zakresu: historii pedagogiki i praktyki edukacyjnej XX wieku, polityki oświatowej, pedagogiki ogólnej, juwentologii. Najważniejsze prace: W poszukiwaniu tożsamości pedagogiki. Świadomość teoretyczno-metodologiczna pedagogiki polskiej. Geneza i stan (1989), Orientacje życiowe młodzieży (1991), Edukacja - kształcenie – pedagogika. Fenomen pewnego stereotypu (1995), Zarys historii wychowania (1944-1989)(oświata i pedagogika pomiędzy dwoma kryzysami (1996), O zmianach w edukacji. Konteksty, zagrożenia i możliwości (2000), Pedagogika ogólna (2008). Zainteresowania związane z dyskursami edukacyjnymi i dyskursami o edukacji, wytwarzaniem wiedzy o edukacji i dyrektyw praktycznego działania edukacyjnego znalazły najpełniejsze odzwierciedlenie w ponad 10 pracach zbiorowych, będących dorobkiem Zespołu Pedagogiki Ogólnej przy KNP PAN, któremu T. Hejnicka-Bezwińska przewodniczyła w latach 1999-2014.
Wstęp 13
Rozdział 1. Ramy teoretyczno-metodologiczne narracji o praktyce edukacyjnej XX wieku 25
1.1. Wprowadzenie 25
1.2. Badanie kultury 27
1.3. Model badań społecznej praktyki edukacyjnej w przestrzeni kulturowej 30
1.4. Transgresja historyczna jako teoretyczny kontekst badań nad społeczną praktyką edukacyjną 33
1.5. Narracja jako forma wypowiedzi 37
1.5.1. Kontekst filozoficzno-teoretyczny zainteresowania się narracjami w naukach humanistycznych 41
1.5.2. „Narratologia” jako dziedzina współczesnych badań kultury 42
1.5.3. Wykorzystanie wiedzy o narracjach w badaniach nad edukacją 43
1.5.4. Narracje historyczne w naukach humanistycznych 45
1.6. Założenia konstytuujące formę, strukturę i treść narracji 47
1.7. Podsumowanie. Czym jest prezentowany tekst kulturowy? 52
Rozdział 2. Druga Rzeczpospolita (1918–1939) 57
2.1. Wprowadzenie 57
2.2. Uwarunkowania polityczne, społeczne i ekonomiczne związane
z powstawaniem państwa oraz budowaniem struktur administracyjnych II RP 58
2.3. Problemy związane z budowaniem i funkcjonowaniem systemu oświatowego 65
2.3.1. Lata 1921–1932 65
2.3.1.1. Kształcenie nauczycieli 69
2.3.1.2. Sieć szkolna 71
2.3.2. Reforma oświatowa 1932 roku – ustawa Jędrzejewiczowska 72
2.4. Problemy kształcenia na poziomie wyższym 74
2.4.1. Powstawanie instytucji kształcenia na poziomie wyższym 75
2.4.2. Włączenie kształcenia nauczycieli w struktury akademickie 78
2.5. Najważniejsze problemy rozwiązywane przez II RP za pomocą instytucji edukacyjnych 84
2.5.1. Likwidacja analfabetyzmu 85
2.5.2. Zmiana struktury społecznej 85
2.5.3. Budowanie tożsamości narodowej, państwowej i społecznej 87
2.6. Kontekst kulturowy zmian w praktyce edukacyjnej 89
2.6.1. Najważniejsze idee epoki nowoczesnej w Europie Zachodniej i reformy oświatowe z nimi związane 90
2.6.1.1. Kształtowanie się Europy jako wspólnoty kulturowej 90
2.6.1.2. Najważniejsze idee Europy Zachodniej w epoce nowoczesnej 92
2.6.2. Praktyka oświatowa niektórych krajów Europy od XVIII wieku 98
2.6.2.1. Praktyka oświatowa Francji 99
2.6.2.2. Praktyka oświatowa w państwach, do których włączone zostały ziemie polskie w wyniku zaborów 101
2.6.3. Wzorce osobowe możliwe do zaakceptowania w II RP 109
2.6.3.1. „Człowiek zabawy” jako wzór kultury szlacheckiej 111
2.6.3.2. „Człowiek pracy” jako wzór kultury chłopskiej 113
2.6.3.3. „Człowiek dobrze wychowany” jako wzór kultury inteligenckiej 115
2.7. Odpowiedź pedagogiki polskiej na wyzwania przełomu XIX i XX wieku 119
2.7.1. Uniwersytet Lwowski – inicjatywy profesora Kazimierza Twardowskiego 120
2.7.2. Uniwersytet Jagielloński – inicjatywy profesora Władysława Heinricha 130
2.7.3. Nurt pedologiczny w Polsce 132
2.7.4. Popularyzacja wiedzy o edukacji. Kongresy pedagogiczne i czasopisma 139
2.8. Podsumowanie. Logika zmian w praktyce edukacyjnej II RP 143
Rozdział 3. Między Drugą Rzeczpospolitą a Polską Rzeczpospolitą Ludową (1939–1952) 153
3.1. Wprowadzenie 153
3.2. Polska w warunkach utraty niepodległości i zagrożenia dwoma totalitaryzmami 154
3.3. Polityka oświatowa na ziemiach polskich po ich włączeniu do III Rzeszy i ZSRR 158
3.3.1. Polityka oświatowa na ziemiach włączonych bezpośrednio do III Rzeszy 158
3.3.2. Polityka oświatowa w Generalnym Gubernatorstwie 159
3.3.3. Polityka oświatowa na ziemiach włączonych bezpośrednio do ZSRR 161
3.4. Polska w konspiracji 164
3.4.1. Tajne szkolnictwo ogólnokształcące 165
3.4.2. Szkolnictwo wyższe 166
3.5. Tryumf Wielkiego Przymierza a sprawa Polski na arenie międzynarodowej 168
3.5.1. Polska w strefie wpływów ZSRR 170
3.5.2. Program przejęcia władzy w Polsce 171
3.5.2.1. Likwidacja struktur Polskiego Państwa Podziemnego 172
3.5.2.2. Likwidacja własności prywatnej środków produkcji 173
3.5.2.3. Stworzenie bardzo rozbudowanego aparatu przymusu (kontroli, inwigilacji, represji i terroru) 173
3.5.2.4. Legitymizacja nowej władzy 174
3.6. Tworzenie warunków do przeprowadzenia „wielkiej zmiany kulturowej” 176
3.6.1. Totalitaryzm komunistyczny 176
3.6.2. Proces i program sowietyzacji 181
3.6.3. Fenomen sowietyzacji 182
3.6.4. Cele i zadania związane z uruchomieniem „ofensywy ideologicznej” 184
3.7. Ofensywa ideologiczna w Polsce 186
3.7.1. Kierunek zmian w dziedzinie języka 191
3.7.2. Kierunek zmian w nauce 195
3.7.3. Kierunek zmian w literaturze i innych sztukach – socrealizm 202
3.7.4. Kierunek zmian w relacjach między państwem a Kościołem 211
3.8. Podsumowanie. Logika zmian w praktyce edukacyjnej w latach wielkiej zmiany polityczno-kulturowej 216
Rozdział 4. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) 220
4.1. Wprowadzenie 220
4.2. Bilans strat – diagnoza stanu 221
4.3. Lata 1944–1956 224
4.3.1. Zmiany w systemie oświatowym (ogólnokształcącym) 225
4.3.1.1. Tworzenie administracji oświatowej 227
4.3.1.2. Przygotowania do reformy oświatowej 229
4.3.1.3. Najważniejsze dekrety dotyczące organizacji szkolnictwa w latach 1944–1948 236
4.3.1.4. Przygotowania do przeprowadzenia ofensywy ideologicznej w systemie oświaty 240
4.3.1.5. Akcja likwidacji analfabetyzmu 242
4.3.1.6. Zmiany w obszarze ideałów i celów edukacyjnych 247
4.3.1.7. Reforma programowa – zmiany w treściach i celach kształcenia (nauczania i wychowania) 255
4.3.2. Realizacja zmian w segmencie kształcenia zawodowego 259
4.3.3. Polityka kadrowa i kształcenie nauczycieli dla szkół podstawowych 262
4.3.4. Zmiany w nauce i szkolnictwie wyższym 265
4.3.4.1. Pierwszy Kongres Nauki Polskiej 267
4.3.4.2. Nowa organizacja nauki 270
4.3.4.3. Zmiany w strukturze i funkcjonowaniu uczelni 272
4.3.5. Konstytucyjne zmiany w obszarze edukacji 277
4.4. Lata 1957–1989 281
4.4.1. Transgresyjne ujęcie zmian dokonanych w latach 1944–1956 281
4.4.2. Proces destalinizacji po roku 1956 284
4.4.3. Kontynuacja i zmiana w systemie oświatowym lat 1957–1989 290
4.4.3.1. Proces zmian oświatowych w latach 1952–1961 292
4.4.3.2. Proces zmian oświatowych w latach 1961–1973 296
4.4.3.3. Reforma oświaty w 1973 roku 300
4.4.3.4. Dryfowanie oświaty po 1973 roku 304
4.4.4. Kontynuacja i zmiana w polityce wobec nauki i szkolnictwa wyższego 307
4.4.4.1. Kierunek zmian w nauce i szkolnictwie wyższym po 1956 roku 308
4.4.4.2. Zmiany w kształceniu nauczycieli i pedagogów po 1956 roku 314
4.5. Pedagogika w procesie wielkiej zmiany kulturowej 325
4.6. Ruch oporu wobec zmiany kulturowej i jej skutków w oświacie i nauce 344
4.6.1. Opozycja antysystemowa w PRL-u 346
4.4.2. Problem reformy oświatowej w działaniach opozycji demokratycznej 348
4.7. Podsumowanie. Logika zmian w praktyce edukacyjnej PRL-u 358
Rozdział 5. Trzecia Rzeczpospolita (po 1989 roku) 363
5.1. Wprowadzenie 363
5.2. Uwikłanie zmiany kulturowej w proces transformacji systemowej 365
5.3. Problem zmian oświatowych w Europie i Stanach Zjednoczonych 370
5.4. Reformy oświatowe po 1989 roku 377
5.4.1. Ustawa o systemie oświaty z 1991 roku 378
5.4.2. Ustawa o systemie oświaty z 1999 roku 380
5.5. Monitorowanie zmian w systemie oświaty 382
5.5.1. Raporty OECD 384
5.5.2. Społeczeństwo w drodze do wiedzy. Raport o stanie edukacji 2010 386
5.5.3. Badania nad młodzieżą 389
5.6. Kontynuacja i zmiana w szkolnictwie wyższym 394
5.7. Pedagogika w warunkach zmiany kulturowej 399
5.8. Kształcenie nauczycieli i pedagogów 400
5.9. Podsumowanie. Logika zmian w praktyce edukacyjnej III RP 407
5.9.1. Logika zmian w praktyce oświatowej 407
5.9.2. Logika zmian w nauce i szkolnictwie wyższym 411
Zakończenie. Imponderabilia wielkiej zmiany 413
Bibliografia 428
Kalendarium 445
Wykaz skrótów 471
Spis rycin i tabel 474
