Psychologia edukacyjna
Psychologia edukacyjna to niezbędna pozycja w bibliotece każdego psychologa zatrudnionego w szkole, przedszkolu lub innej placówce edukacyjnej, a także studenta, który przygotowuje się do tej roli. Zespół specjalistów pod kierunkiem Doroty Bednarek i Hanny Bednarek opracował kompendium wiedzy na temat zadań psychologa pracującego w sektorze edukacji. W podręczniku ujęto trzy obszary tematyczne związane z psychologią edukacji: Zagadnienia podstawowe. Autorzy wyjaśniają, na czym polega rola psychologa w polskim systemie edukacji, jakie ramy prawne, organizacyjne, etyczne i praktyczne go obowiązują. Osobne rozdziały poświęcono tożsamości zawodowej psychologa edukacyjnego, praktyce opartej na dowodach naukowych oraz roli szkoły w zakresie dbania o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży.
Specjalne potrzeby edukacyjne – wybrane zagadnienia (diagnoza i interwencja). Autorzy opisują tu praktyczne zadania psychologa w kontekście diagnozy i interwencji związanych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Przybliżają podstawowe typy specjalnych potrzeb edukacyjnych, jak zaburzenie rozwoju językowego,
dysleksja rozwojowa,
dyskalkulia czy
spektrum autyzmu, opisują prawidłowy przebieg procedury diagnostycznej, dostępne narzędzia oraz potencjalne trudności w diagnozie. Czytelnik znajdzie tu także wiedzę na temat interwencji opartych na dowodach naukowych. Różnorodność zastosowań psychologii edukacyjnej. W tej części zawarto rozdziały wzbogacające wiedzę i warsztat psychologa, którego zadaniem jest nie tylko troska o ucznia, lecz także współpraca z nauczycielami i dbanie o klimat placówki edukacyjnej. Czytelnik znajdzie tu m.in. informacje na temat przekazywania informacji zwrotnej, tutoringu i
mentoringu, edukacji seksualnej i międzykulturowej, stymulowania kreatywności uczniów oraz projektowania doświadczeń.
Wprowadzenie IX
Część I. Zagadnienia podstawowe 1
1. Psychologia edukacyjna jako specjalność psychologiczna – Dorota Bednarek 3
1.1. Dlaczego „psychologia edukacyjna”? 4
1.2. Czym jest psychologia edukacyjna 8
1.3. Czym są „modele teoretyczne” i „ramy praktyczne” w psychologii edukacyjnej 10
1.4. Podejście pragmatyczne odpowiedzią na różnorodność zadań 13
2. Tożsamość zawodowa psychologa edukacyjnego – Dorota Bednarek 17
2.1. Czym jest tożsamość zawodowa? 18
2.2. Tożsamość zawodowa psychologów edukacyjnych 20
2.3. Kształcenie i organizacje zawodowe psychologów edukacyjnych 24
2.4. Autonomia zawodowa w zawodach zaufania publicznego 25
3. Organizacja pomocy psychologicznej w systemie edukacji w Polsce – Katarzyna Mazur 33
3.1. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna 34
3.2. Nadzór i kierowanie poradniami i jednostkami systemu oświaty 43
3.3. Standardy zatrudnienia psychologów w publicznych placówkach edukacyjnych 45
4. Różnorodność ram praktycznych w psychologii edukacyjnej – Dorota Bednarek 47
4.1. Modele organizacyjne w psychologii edukacyjnej 48
4.2. Przegląd ram praktycznych w psychologii edukacyjnej 51
4.3. Użyteczność ram praktycznych w psychologii edukacyjnej 59
5. Psychologia edukacyjna jako praktyka oparta na dowodach – Dorota Bednarek 63
5.1. Między metodą naukową a praktyką – idea praktyki opartej na dowodach 64
5.2. Praktyka oparta na dowodach w psychologii i psychoterapii 66
5.3. Perspektywy praktyki opartej na dowodach w edukacji 72
5.4. Czy psychologia edukacji jest praktyką opartą na dowodach? 77
6. Etyczne i prawne aspekty praktyki psychologicznej w edukacji – Dorota Bednarek 83
6.1. Dobro dziecka obowiązkiem państwa i systemu edukacji 84
6.2. Kto jest klientem w usługach psychologa edukacyjnego 85
6.3. Prawa dziecka – kluczowe wartości w praktyce psychologicznej w edukacji 87
6.4. Prawa i obowiązki opiekunów prawnych 99
6.5. Prawa i obowiązki placówki oświatowej (poradnia/szkoła/przedszkole) 103
6.6. Prawa i obowiązki psychologa edukacyjnego 104
7. Zdrowie psychiczne z perspektywy psychologii edukacji – Ewa Trzebińska, Tomasz Kuźmicz 111
7.1. Zdrowie psychiczne 112
7.2. Kompetencja w zakresie zdrowia psychicznego 118
7.3. Rola szkoły w podnoszeniu poziomu zdrowia psychicznego 119
7.4. Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży a opieka psychologiczno-pedagogiczna 121
8. Specjalne potrzeby edukacyjne, projektowanie uniwersalne i racjonalne usprawnienia – Dorota Bednarek 139
8.1. Czym są specjalne potrzeby edukacyjne 140
8.2. SPE w świetle Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych 142
8.3. Regulacje prawne dotyczące SPE w Polsce 144
8.4. Niebezpieczeństwa utożsamiania problemu z osobą 145
8.5. Zapotrzebowanie na wiedzę o SPE a „psychopedagogiczne mity” 147
9. Modele diagnozy psychologicznej w edukacji – Dorota Bednarek 153
9.1. Status modeli diagnozy psychologicznej w edukacji 154
9.2. Kto jest odpowiedzialny za diagnozę psychologiczną w systemie edukacji 156
9.3. Standardy i klasyfikacje 156
9.4. Przegląd modeli diagnozy psychologicznej w edukacji 159
Część II. Specjalne potrzeby edukacyjne – wybrane zagadnienia (diagnoza i interwencja) 175
10. Diagnozowanie inteligencji – trudności diagnostyczne oraz grupy specjalne – Bartosz M. Radtke, Urszula Sajewicz-Radtke 177
10.1. Po co diagnozować inteligencję u uczniów? 178
10.2. Początki diagnozy inteligencji 180
10.3. Teoria CHC 180
10.4. Diagnoza inteligencji w grupach specjalnych 183
10.5. Wybrane własności testów psychologicznych w kontekście badania grup specjalnych 184
10.6. O czym zatem pamiętać? 188
11. Bezpłatne narzędzia psychologiczne do badania rozwoju poznawczego, społeczno-emocjonalnego i osobowościowego – Magdalena Kochańska 193
11.1. Idea bezpłatnych narzędzi dla poradni psychologiczno-pedagogicznych 194
11.2. Testy i kwestionariusze do badania mowy i języka 197
11.3. Testy do badania umiejętności czytania i pisania 202
11.4. Test rozwoju umiejętności wczesnoszkolnych 204
11.5. Narzędzia do oceny wybranych funkcji poznawczych i uzdolnień 205
11.6. Testy i kwestionariusze do badania osobowości oraz rozwoju społeczno-emocjonalnego 208
12. Zaburzenia rozwoju językowego DLD – Magdalena Kochańska 213
12.1. Zaburzenia komunikacji językowej – wprowadzenie 214
12.2. Epidemiologia – skala występowania zaburzeń komunikacji językowej 216
12.3. Pierwotne zaburzenie rozwoju językowego w świetle klasyfikacji medycznych i naukowych 217
12.4. W poszukiwaniu źródła – co wpływa na zaburzenie rozwoju językowego? Czynniki genetyczne, neurobiologiczne i środowiskowe 220
12.5. Funkcjonowanie poznawcze osób z zaburzeniem rozwoju językowego 223
12.6. Diagnoza zaburzenia rozwoju językowego 229
12.7. Heterogeniczność i zmiana wzorca zaburzeń w cyklu życia 234
12.8. Potencjalne trudności edukacyjne i emocjonalne osób dotkniętych zaburzeniem rozwoju językowego 235
12.9. Organizacja systemu pomocy dla uczniów z DLD 236
13. Wskazówki dla nauczycieli odnośnie do pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami w zakresie języka i komunikacji – Magdalena Kochańska 249
13.1. Dostosowania dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – wprowadzenie 250
13.2. Dostosowanie przestrzeni, czyli przyjazna organizacja miejsca nauki 253
13.3. Organizacja procesu nauki – dostosowanie form i metod dydaktycznych 255
13.4. Budowanie wspierającego komunikacyjnie środowiska w szkole i podczas lekcji 257
14. Dysleksja z perspektywy specjalnych potrzeb edukacyjnych – Dorota Bednarek 263
14.1. Jak współczesna wiedza redefiniuje rozumienie dysleksji 264
14.2. Czym dysleksja jest, a czym nie jest 265
14.3. Redukcjonizm vs. rozumienie szerokiego spektrum trudności w dysleksji 269
14.4. Potrzeby edukacyjne wynikające z atypowego rozwoju w dysleksji 271
14.5. Osoba z dysleksją we współczesnej szkole 297
15. Diagnozowanie dysleksji rozwojowej – nowe standardy – Bartosz M. Radtke 307
15.1. Dysleksja rozwojowa 308
15.2. Diagnozowanie dysleksji rozwojowej 311
15.3. Uwagi końcowe 318
16. Dyskalkulia – procesy poznawcze odpowiedzialne za operacje arytmetyczne, implikacje praktyczne – Monika Pudło 323
16.1. Dyskalkulia i zaburzenia umiejętności arytmetycznych – ogólne pojęcia i definicje 324
16.2. Rozwój umiejętności arytmetycznych a dyskalkulia 325
16.3. Procesy poznawcze zaangażowane w liczenie 327
16.4. Neuronalne korelaty operacji arytmetycznych u dzieci z dyskalkulią 328
16.5. Współwystępowanie zaburzeń umiejętności arytmetycznych z innymi zaburzeniami 329
16.6. Uwagi końcowe 330
17. Terapia czy edukacja? Oddziaływania oparte na dowodach w zaburzeniach neurorozwojowych na przykładzie spektrum autyzmu – Anna Waligórska 333
17.1. Specyfika zaburzeń neurorozwojowych i neuroróżnorodności w szerszym ujęciu a potrzeba oddziaływań terapeutycznych 334
17.2. Terapia psychologiczna a oddziaływania edukacyjne w zaburzeniach neurorozwojowych na przykładzie spektrum autyzmu 337
17.3. Oddziaływania oparte na dowodach a rozwój interwencji na przykładzie modelu NPDC/NCAEP w kontekście spektrum autyzmu 339
17.4. Zastosowanie praktyk opartych na dowodach w systemie edukacji 345
Część III. Różnorodność zastosowań psychologii edukacyjnej 351
18. Czynniki poznawcze, społeczne i środowiskowe, obniżające osiągnięcia szkolne uczniów: szczególna rola pamięci roboczej, bezradności intelektualnej i zagrożenia stereotypem – Klara Rydzewska, Sylwia Bedyńska, Grzegorz Sędek 353
18.1. Wprowadzenie 354
18.2. Pamięć robocza jako istotny predyktor osiągnięć szkolnych 355
18.3. Bezradność intelektualna jako istotny mechanizm ograniczający osiągnięcia edukacyjne 357
18.4. Zagrożenie stereotypem jako społeczny mechanizm ograniczający osiągnięcia edukacyjne 358
18.5. Bezradność intelektualna jako predyktor trudności w uczeniu się nowych technologii przez starszych dorosłych 363
18.6. Wnioski końcowe 364
19. Spersonalizowane formy wsparcia w rozwoju i edukacji – mentoring oraz tutoring – Joanna Szen-Ziemiańska, Bartłomiej Marszałek 369
19.1. Geneza mentoringu i tutoringu 370
19.2. Czym są mentoring i tutoring? 370
19.3. Formalne ramy współpracy 374
19.4. Mentoring i tutoring – przykłady programów realizowanych w Polsce i na świecie 380
20. Rzecz o mądrej informacji zwrotnej, czyli jak przekazywać konstruktywną krytykę – Joanna Roszak 387
20.1. Czym jest informacja zwrotna? 388
20.2. Konstruktywizm edukacyjny – waga aktywności w procesie uczenia się i nauczania 390
20.3. A może tak zaserwować kanapkę? 395
20.4. Wise feedback, czyli co? 397
20.5. Słów kilka o trudnej sztuce chwalenia 401
21. Projektowanie doświadczeń, czyli zastosowanie metody design thinking w edukacji – Łukasz Tanaś, Aneta Duda-Jaśkiewicz 407
21.1. Czym jest projektowanie doświadczeń edukacyjnych 408
21.2. Myślenie projektowe w dwóch znaczeniach 409
21.3. Strategia myślenia projektowego w ujęciu Stanford Institute of Design 410
21.4. Możliwości wdrożenia myślenia projektowego w szkołach 414
22. Edukacja seksualna – wspomaganie rozwoju psychoseksualnego – Dorota Kalka 419
22.1. Współczesne podejście do seksualności człowieka 420
22.2. Czym jest, a czym nie jest edukacja seksualna 421
22.3. Edukacja seksualna – formalna i nieformalna 422
22.4. Wnioski końcowe 427
23. Rozwijanie kompetencji międzykulturowych u nauczycieli – Lucyna Aleksandrowicz-Pędich 431
23.1. Wprowadzenie 432
23.2. Kompetencja międzykulturowa 434
23.3. Specyfika różnic kulturowych w edukacji 437
23.4. Wskazówki dla nauczyciela w pracy z uczniem z innej kultury 440
23.5. Uwagi końcowe 443
24. Wspieranie wybranych aspektów uczenia się: wskazówki praktyczne – Magdalena Przedniczek 447
24.1. Wspieranie dzieci ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi – metody tradycyjne 448
24.2. Wspieranie dzieci ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi – treningi neurokognitywne 470
25. Edukacja: antytwórcza pułapka czy inkubator twórczości? – Joanna Maria Kwaśniewska 483
25.1. Wprowadzenie 484
25.2. Kreatywność i twórczość 484
25.3. Twórcza zupa, czyli trzy komponenty twórczości 485
25.4. Wpływ nagrody na twórczość 487
25.5. Pułapka antytwórczej edukacji 490
25.6. Dlaczego trudno jest stymulować kreatywność uczniów w szkole? 491
25.7. Jak sprawić, by szkoła stała się inkubatorem twórczości? 492
25.8. Wnioski końcowe 498
26. Tradycyjne metody wspierania rozwoju dziecka – czy wytrzymały próbę czasu? – Dorota Bednarek 503
26.1. Dlaczego „tradycyjne” metody? 504
26.2. Skoncentrowana na dziecku terapia zabawą 504
26.3. Użycie gier w terapii zabawą 508
26.4. Biblioterapia 509
26.5. Wnioski końcowe 513
Indeks rzeczowy 517
O Autorach 521
