Rozważania nad statusem teologii
Książka próbuje przybliżyć czytelnikowi jeden z najciekawszych aspektów myśli Jana Dunsa Szkota poświęcony metateologicznym rozważaniom nad naukowym statusem teologii.
Pierwszym zagadnieniem podjętym w książce są rozważania nad tym, czym jest nauka w ogóle i co jest jej pierwszym przedmiotem. Szkot analizuje tu zagadnienie statusu nauki jako takiej, ujętej w ramach konfrontacji tradycyjnego chrześcijańskiego modelu z modelem perypatetyckim. Celem jest przy tym wskazanie istoty nauki i wiedzy naukowej (poznania naukowego) w kontekście czterech podanych przez Arystotelesa warunków, które nauka musi spełniać. Szkot rozszerza to zagadnienie o problem statusu teologii jako wiedzy-nauki o Bogu. Ostatecznie, zdaniem Szkota,
teologia spełnia podane przez Arystotelesa warunki bycia nauką, choć nie wszystkie, bo bez warunku czwartego, który jednak, jak uzasadnia Szkot, nie jest konieczny, aby formalnie teologię za naukę uznać.
Innym podjętym w książce problemem jest wyznaczenie pierwszego przedmiotu nauki. Szkot eksponuje tu podmiotowy charakter przedmiotu wiedzy, który jako pierwszy przedmiot poznania musi wirtualnie zawierać wszystko to, co w danej nauce może być poznane. Po ustaleniu statusu nauki jako takiej i określeniu jej pierwszego przedmiotu odnosi się Szkot do kwestii teologii, pokazując, w jakim sensie jest ona nauką (czy spełnia warunki naukowości), a także co jest (musi być) jej pierwszym przedmiotem. Warunek pierwszego przedmiotu dla teologii spełnia wyłącznie Bóg ujęty w pełni Jego istoty, to znaczy Bóg jako Bóg. Teologia tak rozumiana jest wiedzą absolutną i możliwą wyłącznie dla intelektu proporcjonalnego względem jej przedmiotu – Boga jako Boga. Szkot ogranicza tym samym taką teologię, czyli rozumianą w sensie ścisłym, do intelektu najwyższego, czyli intelektu Boga, gdyż tylko ten intelekt jest zdolny poznać samą istotę Boga.
Szkot pyta także, czy Bóg może być poznany w sensie poznania naukowego w ramach treści odmiennych od tych, pod jakimi jest ujęty w swej istocie. Zatem Szkota interesuje zagadnienie istnienia poza teologią w sobie, dostępną tylko Boskiemu intelektowi, jeszcze innej wiedzy o Bogu, dostępnej intelektowi człowieka. Pytanie odnosi się zatem do człowieka i zdolności poznawczych jego intelektu. Teologia w sobie jest dla człowieka niedostępna, nie znaczy to jednak w konsekwencji, że poznanie Boga dla człowieka jest w ogóle niemożliwe. Ostatecznie przedmiotem teologii dostępnej człowiekowi, to znaczy – jak określa ją Szkot – teologii dla nas (pro nobis), nie jest Bóg ujęty w pełni Jego istoty, lecz Bóg ujęty pod pewnym aspektem, w przysługujących Mu właściwościach.
W dalszej części książki przedstawione są Szkotowe rozważania nad warunkami teologii w sobie i zarazem teologii dla nas, to znaczy teologii objawionej, dostępnej człowiekowi-pielgrzymowi. Teologia dostępna człowiekowi ma oparcie w Objawieniu i możliwości intelektualnej analizy jego treści. Ludzki intelekt z definicji jest ograniczony, Objawienie z kolei stanowi podstawę zdobycia wiedzy o Bogu. Szkot pyta więc, w jakim zakresie ludzki intelekt jest zdolny poznać treści przekazane na drodze Objawienia. Ostatecznie przyjmuje, że prawdziwa wiedza o Bogu, jeśli ma być nauką, musi się opierać na prawdach zgłębionych na drodze wiary, lecz analizowanych rozumowo. Pozwoliło to wypracować Szkotowi koncepcję teologii ludzkiej wychodzącej od prawd objawionych, które mogą być rozpatrywane i poznawanie przez ludzki intelekt pro statu isto.
Możliwości poznania Boga w sposób naturalny – to kolejne zagadnienie podjęte w książce. Zawiera się ono w kwestii relacji teologii do metafizyki (filozofii). Szkot ostatecznie opowiada się tu za stanowiskiem Awicenny, że metafizyka jest najwyższą wiedzą dostępną człowiekowi w obecnym ziemskim stanie bytowania, jednak jej przedmiotem nie jest Bóg, lecz byt ujęty jako sam w sobie, to znaczy byt jako byt (ens inquantum ens). Bóg jawi się człowiekowi z perspektywy bytowej – zasadniczo i przede wszystkim Bóg jest bytem (bytem nieskończonym – to jest aspekt poznania Boga, do którego jest zdolny ludzki intelekt). Tak więc zakres teologii dostępnej człowiekowi przedmiotowo jest ograniczony przez metafizykę. Teologia ludzka czerpie z metafizyki (filozofii) i tym samym puste pojęcie bytu nieskończonego (o proweniencji metafizycznej) wypełnia się w teologii treścią zaczerpniętą z Objawienia.
Spis treści
Wstęp / 9
Datowanie paryskich komentarzy Szkota / 11
Znaczenie Reportatio dla rekonstrukcji myśli Szkota / 16
Prolog z Reportatio Parisiensis / 23
Struktura pracy / 28
R o z d z i a ł p i e r w s z y
Nauka i jej przedmiot. Teologia jako nauka / 33
Możliwości wiedzy o Bogu ujętym w pełni istoty / 34
Pojęcie nauki jako takiej / 41
Przedmiot nauki / 48
Porządek pierwszeństwa właściwego przedmiotu nauki / 52
Ontyczny status pierwszego przedmiotu nauki / 62
Krytyka species intelligibilis / 66
Szkotowa krytyka stanowiska Gotfryda z Fontaines / 69
Szkotowa krytyka stanowiska odrzucającego species intelligibilis / 72
R o z d z i a ł d r u g i
Poznanie Boga / 77
Możliwości poznania Boga przez ludzki intelekt / 78
Jak Bóg poznaje samego siebie? / 81
Możliwości poznawcze Boga. Analiza stanowiska Gotfryda z Fontaines / 82
Wnioski wynikające według Szkota ze stanowiska Gotfryda / 85
Stanowisko Szkota. Krytyka koncepcji Gotfryda / 94
Ustanowienie Osób Boskich według Szkota / 96
Charakter relacji intelekt — istota w Bogu / 111
Wnioski Szkota o możliwości poznania Boga / 118
R o z d z i a ł t r z e c i
Nauka o Bogu. Teologia w sobie i teologia dla nas / 121
Bóg jako najwyższe Dobro / 121
Krytyka Szkota: teologia we właściwym znaczeniu / 124
Bóg jako Bóg — pierwszy przedmiot teologii / 125
Porządek pojęć w Bogu / 133
Porządki: ustanowienia Syna Bożego i tchnienia Ducha Świętego / 137
Związki między doskonałościami porządków osobowych / 138
Pogląd Szkota w kwestii sposobów poznania Boga / 144
R o z d z i a ł c z w a r t y
Teologia jako wiedza dostępna człowiekowi pro statu isto / 153
Zdolność poznania Boga jako Boga przez intelekt człowieka pro statu isto 155
Stanowisko Tomasza z Akwinu / 158
Pogląd Henryka z Gandawy / 170
Argumenty Gotfryda z Fontaines przeciwko stanowisku Henryka / 175
Stanowisko Szkota. Krytyka poglądu Gotfryda z Fontaines / 181
Zarzuty Szkota wobec poglądu Henryka z Gandawy / 187
Teologia dla nas (theologia pro nobis) według Szkota / 190
Wnioski Szkota warunkujące istnienie wiedzy o Bogu dostępnej człowiekowi pro statu isto / 207
R o z d z i a ł p i ą t y
Poznanie naturalne i poznanie ponadnaturalne w odniesieniu do Boga / 211
Bóg jako przedmiot metafizyki / 215
Metafizyka i jej pierwszy przedmiot / 221
Szkotowe ujęcie metafizyki w kontekście wiedzy o Bogu / 224
R o z d z i a ł s z ó s t y
Jedność i autonomia teologii / 241
Autonomia teologii: relacja teologii do metafizyki / 242
Jedność teologii / 244
Dwa typy teologii / 251
Zakończenie / 255
Bilbliografia / 261
Indeks osobowy / 269
Summary / 273
Zusammenfassung / 277
