Stara rebeliantka. Studia nad semantyką obrazu

• Druk: Kraków, 2010
• Autor: Joanna Hobot-Marcinek, Sebastian Borowicz
• Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Tytułowa stara rebeliantka to figura mająca moc wyzwalania z ram otaczających praw. W swym wizualnym i językowym wymiarze przyjmuje kształt lubieżnej, starej pijaczki (łac. anus ebria), której wulgarne zachowanie jest odwróceniem naturalnego, pożądanego przez społeczeństwo stanu bycia.
Ten szczególny obraz został zbudowany na anty-ideach, kliszach łamiących lub w bardzo wyraźny sposób naruszających kulturowe tabu, jak kobiece pijaństwo, swoboda seksualna czy wyzwolenie spod władzy ukształtowanych przez tradycję norm. Tylko tak skrajnie wyrazista konstrukcja mogła stać się fundamentem dla znaku wyrażającego jednocześnie idee protestu i nadziei. Z wnętrza swego ciała-obrazu „pijana starucha” czerpie więc swoją moc uzdrawiania (remediatio), pocieszenia (consolatio), wyzwalania (liberatio) i negacji śmierci (negatio mortis). Jako kpiarska i komiczna „demaskatorka” norm i zasad postać ta stała się jednym z bardziej charakterystycznych znaków „eschatologii upojenia”. W obecnej kulturze relacje obrazu „starej pijanej kobiety” ze sferą sacrum uległy znacznemu zatarciu. Dziś jej bunt zdaje się mieć głównie wymiar naturalistyczny, tymczasem polska literatura współczesna odkrywa tę postać na nowo, przywołując zapomniane konteksty, odsłania eschatologiczny sens tej konstrukcji. „Stara pijaczka” znów staje się pełną ekspresji „dionizyjską starą babą”, jej realistyczny „szkielet” ponowie obrasta w warstwy należnych tej postaci sensów, treści i ulotnych metafor.

Wysoce oryginalne trans-dyscyplinowe studium przypadku nie mające precedensu w literaturze przedmiotu, stanowiące ewenement wśród bieżących publikacji polskiego środowiska humanistycznego […] wykonane na bardzo wysokim poziomie profesjonalnego warsztatu, a przy tym stanowiące dobrze napisaną i ciekawą propozycję lekturową.

Prof. dr hab. Ryszard Nycz

• Kategorie:
  1. Ebooki i Audiobooki »
  2. Ebooki »
  3. Ebooki popularnonaukowe i specjalistyczne »
  4. Literaturoznawstwo
• Język wydania: polski
• ISBN: 978-83-233-8999-6
• ISBN druku: 978-83-233-2997-8
• Liczba stron: 384

Wstęp (S. Borowicz)   9
Rozdział I. Maska Sylenis (S. Borowicz)
1. Eschatologia upojenia   17
2. Uchylić zasłonę śmierci   21
3. Nowożytne intermezzo   24
Antyk
Rozdział II „O winożłopki! O baby pijaczki”. Językowy obraz „pijanej staruchy” w literaturze antycznej (S. Borowicz, R. Przybylska)   43
1. Język – obraz – literatura   43
2. Pojęcia γραῦς i anus – sieć semantyczna „kobiecej starości”   46
2.1. Leksem γραῦς  47
2.2. Leksem anus   52
3. Leksykalizacja pojęcia „starej pijaczki”   56
4. Profile semantyczne „starej pijanej kobiety” w tekstach greckich i łacińskich   64
4.1. Wiek i wygląd: anus deformis   65
4.2. Usposobienie i typowe zachowania   71
4.2.1. Gadatliwość: Multiloqua et multibiba, est anus   71
4.2.2. Pijaństwo: nomen Leaenae est, multibiba atque merobiba   72
4.2.3. Rozwiązłość: „dostałem się na nocleg do pewnej karczmarki, niejakiej Meroe, starki wprawdzie, ale jeszcze mocno jurnej”   77
4.3. Typowe sytuacje, w których uczestniczą stare pijące kobiety   82
4.4. Typowe role społeczne związane ze starymi pijącymi kobietami   83
4.4.1. Rajfurki, hetery i karczmarki: „Na straży u drzwi stoi koczota starucha/ A ta lubi pociągnąć dobrze”   83
4.4.2. Piastunki: „Kto ukochane twe dziecię... opróżnił?”   85
4.4.3. Kapłanki, guślarki, wiedźmy i bachantki: „Maciora w ludzkim kształcie, pijaczka i wiedźma”   86
5. Stara baba to dzban na wino   87
6. Językowy obraz reviviscentia   90
Rozdział III Znak zapomnianej eschatologii (S. Borowicz)   93
1. Pocieszająca moc obrazów   95
2. Postać – wizerunek – znak: „Lubieżna i pijana starucha o twarzy bardzo szpetnej”   102
3. Obraz i literatura   120
3.1 Žραῦς μέθσση w brzuchu wieloryba – literacki obraz przejścia   120
3.1.1. Stara pijaczka, kordaks i ketos  121
3.1.2. Konstrukcja postaci   123
3.1.3. Konstrukcja sceny   124
3.2. Fantasmagoria śmierci vs fantasmagoria obrazu   125
4. Obraz i sztuka   130
4.1. Žραῦς οἰνοφόρος – „starucha pełna wina”   130
4.2. „Rodzina” przedstawień typu anus ebria w okresie hellenistycznym i rzymskim   136
4.3. Archaiczne i klasyczne prototypy   142
4.4. Rzymskie monumentalne rzeźby w typie γραῦς οἰνοφόρος – analiza semantyczna obrazu   163
4.4.1. „Starość bowiem cień śmierci rzuca” – kobieca starość jako znak  163
4.4.2. Ekspresja twarzy   167
4.4.3. Strój  172
4.4.4. „Zataczająca się od pijaństwa flasza” – atrybut   179
4.4.5. „Gromada starych wiedźm, siedząca / W kuczki, w żałości grzęznąc niemey” – pozycja postaci   185
4.5. Anus ebria est Zmyrnae in primis incluta – stara pijaczka ze Smyrny   198
4.5.1. Pliniusz, Mucjanus i Myron   198
4.5.2. Kontekst religijny smyrneńskiej rzeźby   204
4.6. Funkcja monumentalnych rzymskich przedstawień   210
5. Žραῦς οἰνοφόρος  jako znak remediatio i zwycięstwa wina   214
6. „Co ostatecznie w tej babie siedzi?”   218
7. La monde renversé   226
Współczesność
Rozdział IV Językowy obraz „starej pijanej kobiety” w polszczyźnie (R. Przybylska)   233
1. Ujęcie metodologiczne: analiza semantyczna i onomazjologiczna   233
1.1. Zespół cech definicyjnych i fasety (aspekty znaczenia)   235
1.2. Kolokacje i pozycje składniowe   236
2. Pojęcie starej pijanej kobiety w ujęciu onomazjologicznym   237
3. Struktura kognitywna leksemu baba   239
3.1. Etymologia   239
3.2. Współczesne znaczenia   241
3.3. Rodzina słowotwórcza wyrazu baba   242
3.4. Frazeologia   243
3.5. Kolokacje   243
3.6. Parametry semantyczne   245
3.7. Definicja kognitywna słowa baba   247
4. Pozostałe leksemy   247
4.1. Żona   247
4.2. Matka   248
4.3. Kobieta   248
4.4. Niewiasta   249
4.5. Pani   249
4.6. Dziewczyna   250
4.7. Starucha   250
5. Atrybut upojenia   251
6. Figura „starej pijanej kobiety” w folklorze ludowym i literaturze staropolskiej   252
Rozdział V Wobec śmierci i upojenia. Dionizyjska baba w polskiej literaturze współczesnej (J. Hobot)   259
1. „Dlaczego nie chcecie stworzyć mitologii nowej?”   259
2. Dionizyjska baba   264
2.1. „Raskolnikow uderza siekierą”   271
2.2. „Lubię stare kobiety”   275
2.3. Źródło młodości   279
2.4. „Piję późne wino”   281
2.5. „Szczęśliwa jak hipopotam”   287
2.6. „A ja cię synku rodziłam na wieczne konanie / A ja cię synku chowałam na ciężkie odpoczywanie”   288
2.7. „Dziecko to ja”   290
2.8. Stary Sokrates – Stara Baubo   293
2.9. „Wciągnę go w siebie”   295
2.10. „Na pohybel szczawiom!”   297
2.11. „Nigdy jeszcze tak władczy nie wydał się Eros”   302
2.12. „Won ty z cuchnącą dziurą”   305
2.13. „Ciągle coś dźwigam, jak ten tragarz stary:/ Ciebie przygniotą już milsze ciężary”   308
2.14. „Stary lubieżny dziadu pora tobie do grobu”   310
2.15. „Szalona starość”   313
2.16. Wie eine Mädchen   314
2.17. „Oszukana”   315
2.18. Pergamońscy barbarzyńcy   317
2.19. Omofagia   319
2.20. Stara Ofelia   320
Rozdział VI Zakończenie: „Stara rebeliantka” (J. Hobot)   327
1. „Filozofia... żeńskiej szpary”   331
2. Je déteste mon visage   334
3. „Ta stara pijaczka – Europa”   336
Bibliografia   343
Wykaz skrótów odnoszących się do autorów i dzieł antycznych   361
Spis tabel   367
Spis ilustracji   369
Indeks nazwisk   375