Lekcje uważności
Książka jest poświęcona przygodom
realizmu – jednej z najważniejszych, a zarazem najbardziej skomplikowanych i kontrowersyjnych kategorii w historii literatury. Ewa Paczoska przypomina formuły realizmu, które proponowali pisarze pod koniec
XIX wieku, wskazując drogi przemian realizmu w kolejnym stuleciu. Autorka zanurza się w czas powstania powieści, przywołuje doświadczenia jej ówczesnych czytelników, sięga do literatury i prasy tamtej epoki. Proponuje też wycieczkę w przyszłość i nowe spojrzenie na realizm z punktu widzenia estetyki współczesnego performance’u.
W pierwszej części książki autorka pokazuje, jak pisarze przełomu XIX i XX wieku borykają się z nowymi pytaniami o status realności, wynikającymi z doświadczeń nowoczesnego podmiotu, a także z faktu, że przedstawienia realistyczne wykorzystuje w coraz większym stopniu
literatura popularna. Głównymi bohaterami są tu Bolesław Prus i Henry James (jako pisarze i autorzy refleksji z kręgu teorii powieści), którzy przeprowadzają w swojej twórczości charakterystyczne „lekcje uważności” – jako przeciwwagę dla uwagi rozpraszanej przez nowoczesną kulturę miejską (charakteryzującej się nadmiarem znaków), a jednocześnie ściśle kontrolowanej przez systemy władzy politycznej oraz ekonomicznej. Celem artystów było poszukiwanie tego, co przeoczane przez widowiska „uwagi” organizowane przez społeczeństwo spektaklu i dyktowane przez dysponentów kultury, także poszukiwanie tego, co ukrywa się poza obrębem oficjalnych dyskursów. Analizując „lekcje uważności”, autorka przywołuje zarówno pisarzy kojarzonych raczej z „tradycyjnym” realizmem, jak i tych, którzy zaistnieli w historii literatury jako radykalni eksperymentatorzy i burzyciele powieściowej formy. Dla nich wszystkich, zdaniem autorki, ważny pozostaje imperatyw prawdy. Nie opuszczają oni obszaru realizmu, tylko wciąż, w różnych kierunkach, rozszerzają jego pole i testują jego granice. Program nowego realizmu, który proponują Prus i James, zmierza od formuły „reprezentacji” do formuły „obecności”. Ta propozycja wskazuje już drogi przemian realizmu w XX wieku.
Część II książki, Poszerzanie obszaru, rozpoczyna się od szkiców ilustrujących borykanie się z problematyką realności na początku XX wieku na przykładzie fenomenu panoramy i prób jej literackiego dopełnienia. U schyłku wieku XIX powieść traktuje się często, także w polskiej krytyce literackiej, jako wzór przebrzmiały, bo związany z kanonem realizmu. Odchodzi się od modeli klasycznej powieściowej fabuły, zmienia status „zdarzenia”, porzuca reguły gry z czytelnikiem. Jednocześnie powieść wciąż pozostaje podstawowym (mimo młodopolskiej kariery dramatu, poezji i powszechnej praktyki międzyrodzajowych mieszanek) gatunkiem umożliwiającym realizację fundamentalnych zadań poznawczych literatury: tych związanych z odkrywaniem tajemnic psychiki i tych skierowanych w stronę demistyfikacji społecznych stereotypów. Najradykalniejsi z destruktorów wzorców prozy realistycznej (Tadeusz Miciński, Karol Irzykowski) powieściowość negują i kompromitują, aby do niej powracać. Powieściowość łączy się bowiem z poszukiwaniem tak ważnej dla modernistów „całości” – w sensie kompozycyjnym i filozoficznym. Następnie przedmiotem refleksji są: międzywojenne rozpoznawanie realizmu jako metody twórczej, eksperymenty realistów tego czasu (na przykładzie Karola Irzykowskiego i Virginii Woolf), zmaganie się z kategorią przedstawialności świata (które autorka analizuje, przywołując utwory zapisujące doświadczenia I wojny światowej i powojennej „normalności”).
Aneks zawiera dwa szkice o epopei. W rozdziale zatytułowanym Zamiast zakończenia autorka pokazuje przygody realistów z grupy „Przedmieście” w rzeczywistości PRL-u. Uwagi końcowe kierują ku współczesnej poetyce performance’u – ta forma sztuki organizuje dziś „lekcje uważności” podobne do tych, które proponowali czytelnikowi modernistyczni powieściopisarze.
Wprowadzenie. Realizm i problem uwagi 7
Część I. Testowanie granic 17
1. Od szkicu do obrazu i z powrotem. Pod szychtami Bolesława Prusa 19
2. Lalka w dialogu z Amerykaninem Henry’ego Jamesa 43
3. Wiktorianizm i rytmy rozwojowe powieści polskiej drugiej połowy XIX wieku 63
4. Tajemnice konstrukcji. Dramatyzacja w powieściach Bolesława Prusa i Henry’ego Jamesa 83
5. Notatki literackie Prusa i Jamesa. Rekonesans 101
6. W poszukiwaniu opowieści o „ludziach czasu wielkiej zmiany” 119
Część II. Poszerzanie obszaru 141
1. „Fałszywy teren”. Rzeczywistość panoramy 143
2. Język halucynacji w prozie modernistów Europy Środkowo-Wschodniej 161
3. Irzykowski i pytania pozytywistów 185
4. Karola Irzykowskiego i Virginii Woolf „przygoda w nieznanym kraju” 209
5. Zapomnianym tropem uważności. Virginia Woolf czyta Jane Austen 227
6. Dwie opowieści. Dylematy polskiej pamięci o Wielkiej Wojnie 243
7. Kłopoty z normalnością w prozie pierwszej dekady II Rzeczypospolitej 261
8. Realiści po przejściach. Powieść pod różą Heleny Boguszewskiej i Jerzego Kornackiego 279
Artyści są obecni. Uwagi końcowe 303
Aneks. Próby epopei 309
Język epopei i nowoczesność. Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej 311
Między epopeją a sagą. Na wysokiej połoninie Stanisława Vincenza 331
Nota bibliograficzna 353
Bibliografia 355
Indeks osób 369
