Nigdy u siebie
Książka stanowi opis lokalnej społeczności potomków Polaków przymusowo przesiedlonych w 1936 roku z terenów Ukraińskiej SSR do północnego Kazachstanu. Polscy spiecpieresieleńcy po upadku ZSRR, w sytuacji braku efektywnych działań polskich elit politycznych, podjęli różnorodne próby repatriacji w ramach nie tylko polskiego, lecz głównie rosyjskiego i niemieckiego systemu powrotu. Nie znając współczesnej odmiany kultury i języka, repatrianci po przybyciu do Polski są często rozpoznawani jako „obcy”, doświadczają odrzucenia i naznaczenia przez „swoich”. Generuje to silne poczucie zagrożenia podstawowych zasad tożsamości, identyfikacji narodowej, wymusza podjęcie różnorodnych strategii obronnych.
Problem „błędnego rozpoznania” i odrzucenia nie ogranicza się jedynie do sytuacji z przełomu XX i XXI wieku na terenach byłego ZSRR oraz Europy Środkowej i Wschodniej, ale jest wspólny dla wielu odległych w czasie i przestrzeni prób powrotu (koreańskich zainichi, czeskich exulantów, niemieckich późnych przesiedlonych). Okazuje się, że repatriacja to nie tylko rządowy system przesiedleń, lecz trudny w istocie proces akceptacji przez grupę własną, to starcie z realiami polityki państwa macierzystego wobec własnej diaspory. Podobieństwo zagrożeń i strategii obronnych repatriantów, wielomilionowa skala i szeroki zakres geograficzny samego procesu dają autorowi podstawy do twierdzenia o odrębności socjologii powrotu do grupy własnej na tle innych kierunków migracyjnych.
*********
Never at Home. The Sociology of Returns to the Own Group After the Fall of the USSR on the Example of the Polish Community in Kazakhstan Settling Down in Russia, Germany and Poland Within Governmental
Repatriation Systems
The book describes the local community of the descendants of the Poles who, in 1936, were forced to relocate from the Ukrainian SSR to Northern Kazakhstan. After the fall of the USSR, when the Polish political elites did not take effective steps, the so-called Polish spiecpieresieleńcy made various attempts to repatriate not only within the Polish, but also Russian and German repatriation systems. The multimillion scale and the wide geographical range of the process itself give the author grounds for claiming that the sociology of returns to the own group against the background of other migration directions was clearly distinct.
*********
Robert Wyszyński – doktor socjologii. Jego zainteresowania naukowe obejmują przede wszystkim kreowanie elementów kultury narodowej i pamięci zbiorowej oraz odrodzenie narodowe na terenach byłego ZSRR. Jako pierwszy polski badacz dotarł już w latach 80. XX wieku do wiosek polskich spiecpieresieleńców w Kazachstanie. Skupiając się na przemianach tożsamości społecznej jednostki powracającej do grupy własnej, eksplorował nie tylko środowisko repatriantów, lecz także tzw. studentów polonijnych. W ramach wielu wypraw terenowych badał procesy narodowotwórcze w społecznościach rodowych na Syberii (Buriacja, Jakucja), a także konstruktywistyczne działania elit politycznych na Białorusi. Podejście akademickie łączy z perspektywą socjologii publicznej (m.in. organizował Związek Repatriantów, był dyrektorem Instytutu Kresowego).
Wstęp 21
1. Ograniczenia koncepcji kulturowej 27
2. Problem pozakulturowej identyfikacji narodowej 29
3. Problem badawczy 32
4. Repatriacja i powrót do grupy własnej 34
5. Przymus i poczucie zagrożenia jako czynniki wyróżniające repatriację 38
6. Powrót do grupy własnej 39
7. Przegląd literatury przedmiotu 42
8. Układ pracy 44
1. Metodologia badań, dobór środowiska badanych i budowa narzędzia 45
1.1. Wstęp 45
1.2. Narzędzie badawcze – ustrukturalizowany wywiad
pogłębiony 46
1.3. Zespół badawczy 48
1.4. Postawa badawcza 49
1.5. Przedmiot badań 50
1.6. Opracowanie wywiadów 52
2. Wprowadzenie teoretyczne. Typologia teorii tożsamości podmiotu 54
2.1. Wstęp 54
2.2. Typologia teorii tożsamości podmiotu w ujęciu
socjologicznym 55
2.2.1. Model „zdrowia” 55
2.2.2. Model interakcyjny tożsamości 60
2.2.3. Model światopoglądowy 64
2.2.4. Model egologiczny 65
2.3. Tożsamość zbiorowa 66
2.3.1. Stereotyp 68
2.3.2. Tożsamość narodowa 69
2.3.3. Naród obywatelski (demos), naród etniczny
(etnos) i naród kulturowy 71
2.3.4. Kulturowa koncepcja narodu Antoniny
Kłoskowskiej 74
2.4. Pamięć społeczna 76
2.5. Tożsamość etniczna 79
2.5.1. Marginalizowana grupa etniczna 80
2.5.2. Instrumentalizacja etniczności 82
2.5.3. Etniczność separacyjna 85
2.5.4. Etniczność nierównościowa – kolonializm
wewnętrzny 86
2.6. Tożsamość społeczna 87
2.6.1. Wstęp 87
2.6.2. Teoria tożsamości społecznej Henriego
Tajfela 89
2.6.3. Teoria kategoryzacji Ja Johna Turnera 94
2.6.4. Teoria tożsamości osobistej i społecznej
zespołu Marii Jarymowicz 97
2.6.5. Odrębność schematów Ja – My – Inni 99
2.6.6. Formy My 101
2.7. Dyskusja z kierunkami teoretycznymi stosowanymi
w opisie repatriacji 103
2.7.1. Metoda biograficzna 104
2.7.1.1. Perspektywa subiektywnych doświadczeń
jednostki 104
2.7.1.2. Trajektoria doświadczeń 106
2.7.1.3. Sekwencyjna trajektoria emigranta i
reemigranta według Gerharda Riemanna i Fritza
Schützego 107
2.7.1.4. Polskie badania trajektorii osób
powracających z zesłania 109
2.7.1.5. Ograniczenia interpretacji repatriacji
na podstawie metody biograficznej 111
2.7.2. Tożsamość kulturowa 119
2.7.2.1. Wstęp 119
2.7.2.2. Koncepcja tożsamości kulturowej według
Jerzego Nikitorowicza 120
2.7.2.3. Tożsamość kulturowa w badaniach
pogranicza według Doroty Jaworskiej 126
2.7.2.4. Ograniczenia w zastosowaniu koncepcji
tożsamości kulturowej do badań nad repatriacją
129
2.7.2.5. Koncepcja tożsamości kulturowej a
powrót z Kazachstanu 132
2.7.3. Zraniona tożsamość – skutki
stygmatyzacji 134
2.7.3.1. Stygmat społeczny w ujęciu Elżbiety
Czykwin 135
2.7.3.2. Perspektywa naznaczanego 138
2.7.3.3. Ukrywanie stygmatu – konsekwencje dla
spójności Ja 139
2.7.3.4. Mechanizm naznaczania a godność
jednostki 141
2.7.3.5. Perspektywa naznaczanego – aktywna
obrona na poziomie interpersonalnym 142
2.7.3.6. Ograniczenia koncepcji stygmatyzacji w
opisie próby powrotu do grupy własnej 144
2.8. Procesualna teoria tożsamości (IPT) Glynis
Breakwell 148
2.8.1. Wstęp 148
2.8.2. Strukturalne elementy tożsamości 150
2.8.2.1. Organizm biologiczny 150
2.8.2.2. Struktura tożsamości: wymiar treści i
wymiar wartości 150
2.8.2.3. Ramy czasowe w procesie tożsamości 152
2.8.2.4. Procesy tożsamości a wiek biologiczny
153
2.8.3. Procesy i zasady tożsamości 155
2.8.3.1. Procesy tożsamości 155
2.8.3.2. Cztery zasady tożsamości 156
2.8.3.3. Pamięć społeczna 157
2.8.3.4. Tożsamość a kontekst społeczny 157
2.8.3.5. Procesy w kontekście społecznym 158
2.8.3.6. Związek kontekstu społecznego z
procesem kreacji tożsamości w perspektywie
teorii reprezentacji społecznych (SRT) 158
2.8.3.7. Emigranci w jednolitym społeczeństwie
przyjmującym 159
2.8.3.8. Reprezentacje społeczne a sfera
wolności wyboru jednostki 162
2.8.3.9. Grupy alternatywne, tożsamość
zbiorowa, identyfikacja 162
2.8.3.10. Ruchy jednostki w kontekście
społecznym 163
2.8.3.11. Wpływ przemian społecznych na
tożsamość 164
2.8.3.12. Dramatyczny wpływ zmiany społecznej
na tożsamość 165
2.8.3.13. Rozpad ZSRR – dramatyczna zmiana
społeczna 166
2.8.3.14. Związek tożsamości z działaniem 167
2.8.3.15. Metody badania w ujęciu IPT 167
2.8.4. IPT jako ogólna teoria procesów
identyfikacyjnych 169
2.8.4.1. Wymuszona migracja a zagrożenie
tożsamości 170
2.8.4.2. Migracja a renegocjacja i zmiana
identyfikacji 172
2.8.5. Struktura zagrożeń tożsamości 175
2.8.5.1. Wymiar indywidualny doświadczenia
zagrożenia 175
2.8.5.2. Wymiar społeczny doświadczenia
zagrożenia 176
2.8.6. Strategie obrony na poziomie
wewnątrzpsychicznym 176
2.8.6.1. Strategie zmiany kierunku
oddziaływania lub ignorowania (odrzucenia)
konsekwencji zagrożenia 178
2.8.6.1.1. Zaprzeczenie 178
2.8.6.1.2. Błędna samoidentyfikacja etniczna
179
2.8.6.1.3. Jaźnie realne i nierealne 180
2.8.6.1.4. Fantazjowanie 180
2.8.6.1.5. Interpretacja i ponowne
przypisanie 181
2.8.6.2. Strategie akceptacji i modyfikacji
w obliczu zagrożenia 182
2.8.6.2.1. Antycypacyjna restrukturyzacja
tożsamości 182
2.8.6.2.2. Zmiana kategoryzacji
zagrażających elementów 183
2.8.6.2.3. Częściowa zmiana struktury
tożsamości 183
2.8.6.2.4. Fundamentalna zmiana struktury
tożsamości 184
2.8.6.2.5. Manipulacja hierarchią naczelnych
zasad tożsamości 184
2.8.6.3. Strategie obrony tożsamości opierające
się na mechanizmie ewaluacji 185
2.8.6.3.1. Ponowna ocena istniejącego
wymiaru treści tożsamości 186
2.8.6.3.2. Ocena potencjalnej zawartości
wymiaru treści tożsamości jednostki 187
2.8.6.3.3. Ograniczenia intrapersonalnych
strategii obrony 188
2.8.7. Interpersonalne strategie obrony 189
2.8.7.1. Izolacja 189
2.8.7.2. Negatywizm 190
2.8.7.3. Strategia zmiany grupy – passing 190
2.8.7.4. Uległość – stosowanie się do
wymuszonej przez otoczenie roli 192
2.8.8. Międzygrupowe strategie obrony 193
2.8.8.1. Członkostwo w wielu grupach
społecznych jako strategia obrony 193
2.8.8.2. Grupa wsparcia 193
2.8.9. Niepowodzenie strategii obrony i granice
obrony 197
2.9. Diaspora 201
2.9.1. Wstęp 201
2.9.2. Przemiany koncepcji diaspory 202
2.9.3. Klasyczna koncepcja diaspory Williama
Safrana: mit ojczyzny i powrotu 204
2.9.4. „Trójkątna relacja”: diaspora a państwo
macierzyste i społeczeństwo przyjmujące 205
2.9.5. Klasyczne założenia diaspory a propozycje
postmodernistyczne 206
2.9.6. Nowe typy diaspory i dylemat prawdziwej
ojczyzny 208
2.9.7. Jak długo może trwać diaspora? 210
2.9.8. Diaspora w procesie globalizacji 212
2.9.9. Diaspora po upadku światowego układu
bipolarnego 214
2.9.10. Dynamiczna definicja diaspory 215
2.9.11. Diaspora jako kategoria w działaniu 217
2.10. Odrzuceni przez „swoich”. Przykłady powrotu do
grupy własnej (czescy exulanci z Zelowa, późni
przesiedleni z Mazur, koreańscy zainichi) 218
2.10.1. Wstęp 218
2.10.2. Etniczna tożsamość separacyjna
społeczności czeskich exulantów w Zelowie 219
2.10.2.1. Strategia zachowania tożsamości a
język lokalny, język literacki i język
dominującej większości 220
2.10.2.2. Naznaczenie przez „swoich” i powrót
223
2.10.2.3. Idealizacja grupy i enklawy 226
2.10.2.4. Mity w etnicznej tożsamości
separacyjnej 227
2.10.2.5. Rola religii w tożsamości
separacyjnej w Zelowie 230
2.10.3. Mazurzy: „podwójna obcość” – „wyjazdy i
powroty” 234
2.10.4. Repatriacja z Japonii społeczności
przymusowych robotników koreańskich (zainichi)
239
2.10.4.1. Historia repatriacji 240
2.10.4.2. Odrzucenie i prześladowania zainichi
po powrocie 241
2.10.4.3. Ukryty polityczny wymiar repatriacji
243
3. Wprowadzenie historyczne. Zarys uwarunkowań politycznych i społecznych wpływających na położenie społeczności polskich spiecpieresieleńców w Kazachstanie
od lat 30. XX w. do pierwszej dekady XXI w. 245
3.1. Wstęp 245
3.2. Układ rozdziału 246
3.3. Deportacje ludności polskiej do Kazachstanu w
1936 r. Rys historyczny 247
3.3.1. Korienizacja i leninowska polityka
narodowościowa 247
3.3.2. Polskie ośrodki autonomiczne w ZSRR 248
3.3.2.1. Marchlewszczyzna – polski rejon
autonomiczny na Ukrainie 248
3.3.2.2. Polskie autonomiczne jednostki
narodowościowe na Ukrainie i Białorusi a
polityka kierownictwa partii bolszewickiej w
Moskwie 251
3.3.2.3. Repolonizacja czy sowietyzacja? 253
3.3.3. Represje lat 30. XX w. w ZSRR – polska
specyfika 254
3.3.3.1. Wstęp 254
3.3.3.2. Polacy na Ukrainie wobec likwidacji
Kościoła rzymskokatolickiego 256
3.3.3.3. Ludność polska a kolektywizacja wsi i
tzw. zsyłka kułacka 261
3.3.3.4. Działania władz komunistycznych w
pasie przygranicznym w okresie kolektywizacji
262
3.3.3.5. Opór ludności polskiej wobec
kolektywizacji 263
3.3.3.6. Wielki Głód w latach 1932–1933 a
mniejszość polska na Ukrainie 264
3.3.3.7. Wsparcie ze strony Niemiec (tzw. pomoc
hitlerowska) 266
3.3.4. Likwidacja polskich form autonomii w
Ukraińskiej SRR 267
3.3.4.1. Represjonowanie polskich działaczy
komunistycznych i likwidacja tzw.
Marchlewszczyzny 268
3.3.4.2. Likwidacja polskiego szkolnictwa,
prasy i instytucji kulturalnych na
radzieckiej Ukrainie 269
3.3.5. Deportacje ludności polskiej z radzieckiej
Ukrainy 1930–1939 270
3.3.5.1. Polacy w czasie tzw. zsyłki kułackiej
na Ukrainie w latach 1930–1933 271
3.3.5.2. Przesiedlenia Polaków do wschodnich
obwodów Ukrainy w latach 1935–1936 271
3.3.5.3. Przesiedlenia ludności polskiej i
niemieckiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r.
Przygotowania i wiosenna fala wywózek 274
3.3.5.4. Przesiedlenia ludności polskiej i
niemieckiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r.
Jesienna fala wywózek 277
3.3.5.5. Liczebność deportowanych w 1936 r. z
Ukrainy do Kazachstanu 278
3.3.6. Zapomniane ludobójstwo – operacja polska
1937–1938 280
3.3.6.1. Preludium – sprawa POW na Ukrainie w
latach 1933–1935 280
3.3.6.2. Rozkaz 00485 282
3.3.6.3. Ludobójstwo na radzieckiej Ukrainie
283
3.3.6.4. Dyrektywy i uzasadnienie rozkazu 00485
284
3.3.6.5. Realizacja rozkazu 00485 na Ukrainie,
Białorusi, w Kazachstanie oraz w innych
regionach ZSRR 287
3.3.7. Rozkaz 00486 – rozprawa z rodzinami
represjonowanych 291
3.3.7.1. Obozy koncentracyjne dla żon zdrajców
ojczyzny 292
3.3.7.2. Dziecięce obozy koncentracyjne 292
3.3.7.3. Problemy w wykonaniu rozkazu 00486 294
3.3.8. Pierwszy etap ludobójstwa Polaków do
października 1937 r. 295
3.3.8.1. Drugi etap ludobójstwa Polaków:
listopad 1937–styczeń 1938 296
3.3.8.2. Porządek albumowy i zablokowanie
operacji polskiej 297
3.3.8.3. Zakończenie operacji polskiej oraz
innych operacji narodowościowych 302
3.3.8.4. Losy katów 303
3.3.9. Rozkaz 00447 – operacja kułacka 303
3.3.10. Operacja polska na tle innych operacji
narodowościowych 306
3.3.11. Skala ludobójstwa ludności polskiej na
radzieckiej Ukrainie 307
3.3.12. Deportacja Niemców 307
3.3.12.1. Niemcy w Rosji 308
3.3.12.2. Polsko-niemiecki „element
nacjonalistyczny” na Wołyniu. Tło deportacji
1936 r. 310
3.3.12.3. Dalsze represje antyniemieckie 310
3.3.12.4. Armia pracy (trudarmia) 312
3.3.12.5. Zwolnienie Niemców ze składu
kontyngentów, z miejsc zesłania i osiedlenia
313
3.3.13. Administracyjny system przesiedleń w
ZSRR 314
3.3.13.1. Aparat represji 315
3.3.13.2. Masowe deportacje 316
3.3.13.3. Struktura organizacyjna masowych
deportacji 318
3.3.13.4. Kategorie specjalnych przesiedlonych
320
3.3.13.5. Kazachstan jako miejsce deportacji.
Skutki wywołanego sztucznie głodu 323
3.3.13.6. Tryb deportacji – specjalne
transporty 325
3.3.13.7. Deportacje w trakcie oczyszczania
rejonów przygranicznych 327
3.3.13.8. Deportacja Polaków i Niemców z
Wołynia w 1936 r. w trakcie oczyszczania
rejonów przygranicznych 328
3.3.14. Deportacje ludności polskiej do
Kazachstanu z terenów okupowanej RP w latach 1940–
1941 i jej repatriacja 330
3.3.15. Kazachstan – od radzieckiej republiki do
niepodległego państwa 334
3.3.15.1. Celina – program zagospodarowania
nieużytków rolnych 335
3.3.15.2. Narastające antagonizmy
narodowościowe w Kazachstanie. Upadek ZSRR i
narodziny niepodległego Kazachstanu 336
3.3.16. Niemcy w Kazachstanie w okresie od
powojennej normalizacji stosunków między RFN a
ZSRR do czasów współczesnych 338
3.3.16.1. Normalizacja stosunków ZSRR i RFN 338
3.3.16.2. Niemieckie próby autonomii w
Kazachstanie 339
3.3.16.3. Repatriacja Niemców 340
3.3.17. Polacy w Kazachstanie 342
3.3.17.1. Status polskich spiecpieresieleńców
1936–1954 342
3.3.17.2. Paszportyzacja 344
3.3.17.3. Poziom wykształcenia i sytuacja
edukacyjna mniejszości polskiej 346
3.3.17.4. Poziom rusyfikacji a znajomość
własnej kultury i własnego języka 349
3.3.17.5. Rola Kościoła rzymskokatolickiego w
życiu potomków polskich spiecpieresieleńców 349
3.3.18. Etnokracja – rządy elit etnicznych w
Kazachstanie po upadku ZSRR 351
3.3.18.1. Etnokracja w Azji Centralnej i w
Kazachstanie 352
3.3.18.2. Etnopolityka a polityka językowa
Kazachstanu 356
3.3.18.3. Trybalizm. Specyfika etnokracji w
Kazachstanie i w Azji Centralnej po upadku ZSRR
361
3.3.18.4. Kategorie trybalizmu kazachskiego 363
3.3.18.5. Żuzy 364
3.3.18.6. Sieć patronacko-kliencka, tzw. klany
i superelita 366
3.3.18.7. Akimat. Terenowa forma sprawowania
władzy w Kazachstanie 368
3.3.18.8. Prywatyzacja 369
3.3.18.9. Korupcja 371
3.3.18.10. Etnopolityczny sukces władzy 371
3.3.18.11. Przemiany demograficzne w
Kazachstanie 372
3.3.19. Rosjanie w Kazachstanie. Strategie grupowe
mniejszości rosyjskiej po upadku ZSRR 374
3.3.19.1. Miejsce i rola ludności rosyjskiej w
Kazachstanie i Azji Centralnej w okresie ZSRR
375
3.3.19.2. Rola mniejszości rosyjskiej w
Kazachstanie dla strategii innych grup po
rozpadzie ZSRR 377
3.3.19.3. Próby zjednoczenia organizacji
mniejszości rosyjskiej w Kazachstanie 378
3.3.19.4. Postulaty bietnicznej drogi rozwoju
Kazachstanu i kontrdziałania elit kazachskich
379
3.3.19.5. Zmiana strategii mniejszości
rosyjskiej – polityka powrotu 381
3.4. Polska polityka powrotu 382
3.4.1. Przesiedlenia ludności polskiej z ZSRR w
latach 1921–1923, 1944–1948 i 1955–1959. Próba
opisu współczesnej polskiej polityki powrotu 383
3.4.1.1. Repatriacja czy przesiedlenia? 385
3.4.1.2. Traktat ryski (1921) 386
3.4.1.3. Londyński PUR 391
3.4.1.4. Ziemie Postulowane – plany przesiedleń
Biura Ziem Zachodnich (Nowych) 1940–1944 392
3.4.2. Akcje pomocy i ratowania polskich dzieci na
terenach ZSRR 394
3.4.2.1. Polski Komitet Ratunkowy Dzieci
Dalekiego Wschodu 1919–1929 394
3.4.2.2. Junacy i ochotniczki 396
3.4.2.3. Komitet ds. Dzieci Polskich –
działania ZPP 397
3.4.3. Polityka powrotów 1944–1948 400
3.4.3.1. Armia Berlinga i rosyjskie dekrety 400
3.4.3.2. Przebieg i liczebność przesiedleń w
latach 1944–1947 (Litwa, Białoruś, Ukraina) 403
3.4.3.3. Wschodnia Białoruś i Ukraina 406
3.4.3.4. Powroty z oddalonych punktów ZSRR
1945–1949 407
3.4.3.5. Ogólne wnioski – pierwsza fala
przesiedleń 1944–1948 408
3.4.4. Druga fala przesiedleń 1955–1959 409
3.4.5. Próba podsumowania dwu powojennych fal
przesiedleń 413
4. Kazachstan. Procesy przemiany tożsamości potomków spiecpieresieleńców pozostających w Jasnej Polanie i okolicznych miejscowościach 416
4.1. Wstęp 416
4.2. Identyfikacja narodowa potomków polskich
spiecpieresieleńców w Jasnej Polanie i okolicznych
miejscowościach 417
4.2.1. Identyfikacja najmłodszego pokolenia 417
4.2.2. Identyfikacja młodzieży po szkole średniej
i w okresie studiów 423
4.2.3. Identyfikacja średniego pokolenia 424
4.2.4. Średnie pokolenia wychowane w okresie ZSRR
– integralna identyfikacja polska i identyfikacja
paszportowa 427
4.2.5. Identyfikacja najstarszego pokolenia 430
4.2.6. Strategia przejścia do grupy dominującej
431
4.3. Kazachizacja 437
4.3.1. Proces wprowadzania języka kazachskiego
jako głównego medium kontaktów 438
4.3.2. Kazachizacja w sferze życia politycznego w
odbiorze potomków osób przesiedlonych 444
4.3.3. Oralmani i osadnictwo z południa
Kazachstanu 448
4.3.4. Nieuchronność procesu kazachizacji i
poczucie zagrożenia 450
4.3.5. Strategie obronne podejmowane w obliczu
procesu kazachizacji 451
4.3.6. Dopóki są Nursułtan Nazarbajew i Anatol
Rafalski 456
4.4. Wieś na walizkach. Wyjazdy i powroty 458
4.4.1. Wstęp 458
4.4.2. Kiedy zaczęły się wyjazdy i powroty? 461
4.4.3. Trudności z wyjazdem do Polski 463
4.4.4. Kierunek wyjazdów – Rosja i Niemcy 465
4.4.5. Co się stało z naszą klasą? 468
4.4.6. Kolonie w Polsce a decyzja o wyjeździe
(młode pokolenie) 469
4.4.7. Młode pokolenie – strategia wyjazdu 471
4.4.8. Samoograniczenie w podejmowaniu strategii
(wyjazdy średniego pokolenia) 474
4.4.9. Najstarsze pokolenie – skazani na
pozostanie 476
4.4.10. Rozproszone rodziny 479
4.4.11. Rodzinna sieć migracyjna – strategia „na
studenta” 490
4.5. Rola religii w tożsamości mieszkańców Jasnej
Polany 490
4.5.1. Wstęp 490
4.5.2. Rola religii i postaw księży w opinii
mieszkańców Jasnej Polany 495
4.5.2.1. Młodsze pokolenie 495
4.5.2.2. Średnie pokolenie 499
4.5.2.3. Starsze pokolenie 506
4.5.3. Rola religii w tożsamości izolowanej
społeczności Jasnej Polany 509
4.5.4. Parafia etniczna jako grupowa strategia
obronna – grupa wsparcia 511
4.5.5. Wprowadzanie języka rosyjskiego do liturgii
a dekonstrukcja tożsamości wiernych 514
4.5.6. Rola kapłana w parafii mniejszości
etnicznej 516
4.6. Suplement. Strażnik pamięci Jasnej Polany –
Kazimierz Polański 521
4.6.1. Autorska wersja pamięci zbiorowej 524
4.6.2. Polska i niemiecka wersja pamięci Jasnej
Polany 526
4.6.3. Separacyjna tożsamość zbiorowa wsi
osadników 526
4.7. Podsumowanie rozdziału 527
5. Oziersk – tak blisko i tak daleko. Grupowe i indywidualne strategie obronne społeczności polskich przesiedleńców osiadłych w obwodzie kaliningradzkim
(Rosja) 529
5.1. Wstęp 529
5.2. Zarys struktury rozdziału 531
5.3. Przyczyny przyjazdu do Ozierska 531
5.3.1. Przyczyny wyjazdu do Ozierska – średnie
pokolenie 531
5.3.2. Retrospektywne porównanie przyczyn wyjazdu
534
5.3.3. Motywacja przyjazdu – „dla dobra dzieci”
536
5.3.4. Ulica wdów. Przyczyny przyjazdu do Ozierska
– starsze pokolenie 541
5.3.5. Cel strategii wyjazdu z Kazachstanu do
Ozierska – średnie pokolenie 548
5.3.6. Podsumowanie 550
5.4. Sieć emigracyjna – „przez Oziersk do Polski” 551
5.5. Naznaczenie ze strony mieszkańców Ozierska 559
5.5.1. Młode pokolenie – naznaczenie ze strony
otoczenia 560
5.5.2. Średnie pokolenie – naznaczenie 564
5.5.3. Starsze pokolenie – naznaczenie 568
5.6. Strategia grupy wsparcia – Wspólnota Kultury
Polskiej im. Jana Kochanowskiego 571
5.6.1. Grupa wsparcia w początkowym okresie
działalności 572
5.6.2. Wypalanie się strategii grupy wsparcia 578
5.6.3. Wybór nowych indywidualnych strategii
obronnych 586
5.6.4. Strategia przejścia do dominującej grupy
rosyjskiej. Zmiana identyfikacji 590
5.7. Rola religii w lokalnej wspólnocie potomków
spiecpieresieleńców w Oziersku 595
5.7.1. Wstęp 595
5.7.2. Naznaczenie ze strony otoczenia 596
5.7.3. Walka o kościół 598
5.7.4. Rola księdza w grupie potomków polskich
spiecpieresieleńców 601
5.7.5. Kościół lokalny w czasie próby 607
5.7.6. Wpływ poziomu makropolitycznego. Decyzje
hierarchii kościelnej w Polsce i Watykanie o
depolonizacji liturgii na terenach byłego ZSRR 609
5.8. Podsumowanie rozdziału 612
6. Przemiany tożsamości osób powracających z Kazachstanu do Niemiec 614
6.1. Wstęp 614
6.2. Zarys struktury rozdziału 615
6.3. Problemy późnych przesiedleńców przybywających z
terenów byłego ZSRR w opracowaniach niemieckich
badaczy 615
6.3.1. Stereotyp „Ruskiego” 617
6.3.2. Niezgodność między identyfikacją narodową a
„przynależnością kulturową” 617
6.3.3. Model rodziny późnych przesiedlonych –
autorytarny wzór czy strategia obronna? 618
6.3.4. Postawy późnych przesiedlonych na tle
społeczeństwa niemieckiego 621
6.3.5. Rola religii w społeczności późnych
przesiedlonych 622
6.3.6. Pogłębiająca się izolacja 623
6.3.7. Zmieniający się skład narodowościowy
kolejnych fal powracających przesiedleńców 625
6.3.8. Problemy adaptacyjne późnych przesiedlonych
626
6.3.9. Grupowe strategie obrony zagrożonej
tożsamości podejmowane przez późnych
przesiedlonych z terenów byłego ZSRR 628
6.3.9.1. „Fenomen nawrócenia na niemieckość”
628
6.3.9.2. „Ruscy Niemcy” i „prawdziwi Niemcy”
629
6.3.9.3. Próby budowy partii 631
6.3.9.4. Powroty z Niemiec do Federacji
Rosyjskiej i Kazachstanu 631
6.3.10. Piąta kolumna 634
6.3.11. „Prawdziwi Niemcy”, „ruscy Niemcy” czy
„faszyści”? 634
6.3.12. Polscy potomkowie spiecpieresieleńców w
grupie „ruskich Niemców” 636
6.3.13. Strategie obronne późnych przesiedlonych w
ujęciu niemieckich badaczy 637
6.3.14. Podsumowanie podrozdziału 639
6.4. Analiza przeprowadzonych wywiadów 640
6.4.1. Decyzje o wyjeździe 640
6.4.2. Nieudane próby repatriacji do Polski 645
6.4.3. Problem odrzucenia powracających przez
grupę własną (My) 651
6.4.4. Redefinicja i zmiana identyfikacji wśród
późnych przesiedlonych 659
6.4.5. Rosjanie i „Ruscy” w perspektywie nowej
etnopolityki Federacji Rosyjskiej 665
6.4.6. Rosjanie i „Ruscy” – politonim czy etnonim.
Perspektywa etnolingwistyczna 667
6.4.7. Mobilność identyfikacji w perspektywie
wieku respondentów 668
6.4.8. Grupowa sieć wsparcia – „ruski świat” 672
6.4.9. Strategia izolacji 681
6.4.10. Odrzucenie identyfikacji narodowej jako
strategia obronna. Kosmopolityzm,
internacjonalizm, a może postmodernistyczna
dekonstrukcja? 682
6.4.11. Powrót do rodzinnej wsi jako odpowiedź na
nieudaną strategię wyjazdu 685
6.4.12. Młode pokolenie w sytuacji odrzucenia.
Kryzys tożsamości 687
6.4.13. Rola religii w życiu późnych
przesiedlonych z ZSRR 695
6.4.14. Systemy repatriacyjne a rozbicie rodziny
698
6.4.15. Tęsknota za najbliższymi 701
6.4.16. Tafel – wykluczeni wśród późnych
przesiedlonych 702
6.5. Podsumowanie rozdziału 706
7. Polska. Nigdy u siebie – próba powrotu do grupy własnej 708
7.1. Wstęp 708
7.2. Zarys struktury rozdziału 711
7.3. Wyjazdy – przyczyny, motywacje 712
7.3.1. Przyczyny i motywacje wyjazdów w średnim
pokoleniu 717
7.3.2. Kazachizacja 718
7.3.3. Piękno przyrody Polski… 720
7.3.4. Motywacja repatriacyjna starszego pokolenia
721
7.3.5. Podsumowanie 724
7.4. Odrzucenie i naznaczenie ze strony grupy własnej
725
7.4.1. Wstęp 725
7.4.2. Stereotyp „Ruskiego” 726
7.4.3. Kryzys tożsamości i załamanie nerwowe w
sytuacji odrzucenia (dzieci i młodzież) 739
7.4.4. Podsumowanie 746
7.5. Negatywizm 747
7.6. Izolacja 753
7.7. Powroty 760
7.8. Redefinicja przynależności grupowej jako
strategia obronna 766
7.9. Idealizacja obrazu Polski i grupy własnej jako
motywacja do repatriacji 774
7.10. Różne typy identyfikacji a poziom odczuwanego
zagrożenia 776
7.11. Typ identyfikacji a poziom odczuwanego
zagrożenia podstawowych zasad tożsamości. Próba
badawczej weryfikacji 782
7.11.1. Wstęp 782
7.11.2. Problem „bycia Niemcem” wśród późnych
przesiedlonych w badaniach Ingeborg Helling 784
7.11.3. Konceptualizacja warunków weryfikacji
hipotezy 785
7.11.4. Założenia badawcze weryfikacji hipotezy o
związku typu identyfikacji z poziomem poczucia
zagrożenia 786
7.11.5. Zasadniczy czynnik różnicujący grupy
badawcze 787
7.11.6. Kwestionariusz i wywiady 787
7.11.7. Wyniki badań przeprowadzonych wśród
studentów z Wileńszczyzny 788
7.11.8. Przykład studentów polonijnych z Brześcia
nad Bugiem 803
7.11.9. Podsumowanie 810
7.12. Specyfika regionalna kategoryzacji repatriantów
ze strony społeczeństwa polskiego. Przykład Śląska i
Białegostoku 812
7.13. Rola działań polskich elit politycznych na
poziomie makropolitycznym w procesie repatriacji i
próby grupowych strategii obrony wśród potomków
polskich spiecpieresieleńców 820
7.13.1. Wstęp 820
7.13.2. Organizacja Związku Polaków Kazachstanu.
Próby wpływu potomków przesiedlonych na
przyśpieszenie działań repatriacyjnych (1989–1996)
827
7.13.3. Konsolidacja działań mniejszości polskiej
w Kazachstanie na rzecz powrotu 832
7.13.4. Piąta kolumna. Obawy elit politycznych w
Polsce 837
7.13.5. Logika ograniczenia repatriacji przez
polskie elity polityczne 839
7.13.6. Ustawa o repatriacji z 2000 r. 841
7.13.7. Próba grupowej strategii na rzecz powrotu
– powołanie Związku Repatriantów w Polsce 843
7.13.8. Prace nad projektami ustaw repatriacyjnych
w senacie i sejmie w 1999 r. 846
7.13.9. Wpływ poziomu dofinansowania ze strony
państwa i zasad przydzielania pomocy na skalę
przesiedleń 852
7.13.10. Ocena podstawowych rozwiązań ustawy z
2000 r. 856
7.13.11. Pełnomocnik ds. repatriacji w
rozwiązaniach przyjętych w 2000 r. 858
7.13.12. Próby zmiany zasad Ustawy o repatriacji i
rozszerzenia procesu repatriacyjnego w latach
2000–2010 859
7.13.13. Społeczny projekt ustawy repatriacyjnej
2010–2015 864
7.13.14. Próby wprowadzenia ustawy o stwierdzeniu
pochodzenia polskiego 870
7.13.15. Kryzys migracyjny 2015 r. i przedwyborcze
ożywienie 873
7.13.16. Decyzje związane z procesem repatriacji
na poziomie makropolitycznym (2015–2019) 878
7.13.17. Problemy i postulaty podnoszone w trakcie
konsultacji społecznych nowego projektu ustawy 880
7.13.18. Kolejna nowelizacja ustawy z 2000 r. 883
7.13.19. Repatriacja – wieloletnia, ograniczona
liczebnie, indywidualna, zdecentralizowana 884
7.13.20. Rola państwa jako „pośrednika” w procesie
repatriacji 885
7.13.21. Indywidualny charakter repatriacji 889
7.13.22. Ograniczona sprawność systemu repatriacji
890
7.14. Podsumowanie 897
8. Potomkowie polskich spiecpieresieleńców jako grupa zagrożona 900
8.1. Specyfika skutków pourazowych zaburzeń
stresowych (PTSD) oraz ich wpływ na narrację 902
8.2. Przesiedleni do Kazachstanu – grupa traumatyczna
909
Zakończenie 920
1. Czynniki warunkujące proces repatriacji lokalnej społeczności potomków polskich spiecpieresieleńców w Jasnej Polanie 920
2. Socjologia powrotu do grupy własnej – propozycja nowego kierunku badań 924
3. Procesualna teoria tożsamości (IPT) jako teoretyczna podstawa socjologii powrotu 928
Ilustracje 933
Bibliografia 967
Indeks osób 992
Indeks nazw geograficznych 1001
