Pokolenia i polskie zmiany. 45 lat badań wzdłuż czasu
Książka powstała jako wyraz przekonania, że badanie pokoleń jest dobrą, a na pewno interesującą, metodą badania społecznej zmiany, szczególnie użyteczną tam, gdzie zmiany zachodzą w sposób nieciągły, nieliniowy, gdy nie da się ich prosto i logicznie wyprowadzić z upływu czasu czy biegu zdarzeń. Proces społecznej zmiany opisywany jest z perspektywy socjalizacji, losów życiowych i charakterystyk (społecznych, mentalnych) dwóch pokoleń, których wczesne, formatywnie znaczące fazy biografii przypadały na różny historyczny czas (lata PRL i okres transformacji ustrojowej) i na różnie subiektywnie doświadczany czas wspólny (trzy dekady budowania demokracji, gospodarki rynkowej i poszukiwania tożsamości przez nowy, postkomunistyczny system). Ich drogi życiowe, problemy, postawy są przedmiotem badań o wyjątkowej historii i procedurze. Jest to Toruńskie Podłużne Badanie Pokoleń, najdłuższe tego typu badanie prowadzone w Polsce. Rozpoczęte na początku lat 70. XX wieku trwało nieprzerwanie do 2016/2017 roku obejmując dwie kohorty – osoby urodzone w 1957 roku (po raz pierwszy badane w wieku 15 lat) oraz ich dzieci, osoby urodzone w latach 1980-81 (po raz pierwszy badane w 1997/98 roku). W tej książce, podsumowującej wyniki trzech ostatnich fal
badania podłużnego (z 1987/88 roku, 1997/98 roku i 2016/2017 roku), charakterystyki pokoleń i relacji pokoleniowych podejmowane są przede wszystkim z myślą i nadzieją na dostrzeżenie tych mechanizmów społecznej zmiany, które mają swoje źródło w „miękkich” procesach społecznych – w socjalizacji, wymianie pokoleniowej, w efektach zderzania się pokoleniowych zasobów z możliwościami i blokadami generowanymi przez historyczny czas.
Książka Krystyny Szafraniec jest obszerną rozprawą analizującą unikatowe na gruncie polskim badania panelowe. O wartości tej rozprawy decyduje przede wszystkim imponujący zrealizowany zamysł badawczy. Badania obejmują razem 45 lat i przeprowadzono je w czterech kolejnych fazach w latach 1972–1979; 1987–1988; 1997–1998 oraz 2016–2017. (…) Mimo stopniowego nieuniknionego „wykruszania się” badanej próby (pokolenie rocznik 1957 i ich dzieci) uzyskano jedyne w swoim rodzaju wyniki pozwalające śledzić zmiany w sytuacji i poglądach tych samych rodziców oraz dzieci w czasie oraz porównywać rodziców i dzieci. (…) Książka jest rozprawą naukową, dobrze i rzetelnie pokazującą podstawy teoretyczne oraz warsztat badawczy. Najistotniejsze jest jednak to, że dostarcza ona olbrzymiej liczby ciekawych i niekiedy niedających się uzyskać w inny sposób informacji o przemianach społeczeństwa polskiego w ciągu ostatniego półwiecza.
prof. dr hab. Marek Ziółkowski (z recenzji)
Książka prezentuje i analizuje unikatowe w skali kraju longitudinalne dane, które ze względu na obszerność uwzględnionej problematyki (liczbę i charakter uzyskanych informacji) oraz przebadany horyzont czasowy przewyższają, w mojej opinii, inne longitudinalne projekty zrealizowane w Polsce. (…) Zaletą pracy jest, rzadko spotykane w literaturze, połączenie w jednej analizie pokoleniowości w sensie pokrewieństwa i w sensie odrębności formacji społecznych (bez koncentracji na „pokoleniach politycznych”) – to, moim zdaniem, nowoczesne i płodne ujęcie problematyki generacyjnej. (…) Praca zawiera niezwykle cenne, warte szerokiego upowszechnienia wyniki na temat indywidualnej stabilności (w wielu interwałach czasowych) nastawień, wartości, postaw, preferencji, orientacji społeczno-politycznych, przekonań o sprawczości i podmiotowości.
prof. dr hab. Bogdan W. Mach (z recenzji)
WPROWADZENIE 9
CZĘŚĆ I. KONTEKSTY 15
Rozdział 1. Metodologiczne ramy badań 17
1.1. Specyfika badań podłużnych 17
1.2. Badania wzdłuż czasu w Polsce i zagranicą 21
1.3. Toruńskie podłużne badanie pokoleń 24
1.4. Warsztat analityczny 34
Podsumowanie 35
Rozdział 2. Pokolenia i badanie pokoleń 36
2.1. Kiedy i po co sięgamy do pokoleń? 36
2.2. Karl Mannheim i socjologiczny problem pokoleń 38
2.3. Badanie pokoleń – inspiracje klasyką 41
2.4. Pokolenie, kohorta, wiek i czas – problemy definicyjne i analityczne 44
Podsumowanie 46
Rozdział 3. Społeczno-historyczne tło socjalizacji pokoleniowej – jeden świat, różne perspektywy 47
3.1. Społeczny świat dorastania rodziców 47
3.2. Społeczny świat dorastania dzieci 52
Podsumowanie 58
CZĘŚĆ II. PODSTAWOWE WYMIARY MOBILNOŚCI POKOLEŃ 59
Rozdział 4. Wykształcenie i mobilność edukacyjna 61
4.1. Aktywność edukacyjna pokolenia rodziców 62
4.2. Aktywność edukacyjna pokolenia dzieci 65
4.3. Edukacyjna ruchliwość międzypokoleniowa 66
4.4. Pokoleniowe zmiany i różnice w wartościowaniu wykształcenia 68
Podsumowanie 71
Rozdział 5. Pokoleniowe wędrówki po społecznej drabinie 72
5.1. Statusy, hierarchie i położenia życiowe 72
5.2. Oswajanie merytokracji – dwie prędkości pokoleniowe 73
5.3. Statusy osiągnięte i ich zmiany w czasie 75
5.4. Ruchliwość wewnątrz- i międzypokoleniowa 77
5.5. Kategorie przyciągające i odpychające – podobieństwa i różnice pokoleniowe 79
5.6. Zmiany strukturotwórczej roli wykształcenia 82
Podsumowanie 83
Rozdział 6. Mobilność przestrzenna i przenoszenie kapitału kulturowego 85
6.1. Dwa spojrzenia na migracje 85
6.2. Migracje wieś – miasto: konteksty dawne i nowe 86
6.3. Zmiany miejsca zamieszkania i wzory mobilności 87
6.4. Społeczno-kulturowe korelaty mobilności przestrzennej 89
Podsumowanie 93
CZĘŚĆ III. PRACA I ŻYCIE 95
Rozdział 7. Orientacje życiowe i emergencja wartości kierunkowych 97
7.1. Cele i dążenia życiowe – ciągłość i zmiana 97
7.2. Autocharakterystyki 101
7.3. Cechy pożądane i orientacje życiowe 103
7.4. Przełomowe wydarzenia w życiu i najbardziej angażujące problemy 105
Podsumowanie 110
Rozdział 8. Praca i kariery zawodowe 112
8.1. Mobilność zawodowa i stabilność zatrudnienia 112
8.2. Miejsce pracy i rodzaj zatrudnienia 115
8.3. Opinie o pracy i znaczenie pracy 117
Podsumowanie 118
Rozdział 9. Zmiany materialnych warunków życia 120
9.1. Zmiany sytuacji dochodowej 120
9.2. Zmiany warunków mieszkaniowych i poziomu życia 123
9.3. Zmiany subiektywnych ocen i odczuć 125
Podsumowanie 127
Rozdział 10. Życie rodzinne i czas wolny 128
10.1. Stan cywilny i liczba dzieci – zmiany pokoleniowe 128
10.2. Kobiety i mężczyźni – wykształcenie, praca, zatrudnienie 130
10.3. Obowiązki domowe i napięcia w budżecie czasu 134
10.4. Oceny życia małżeńskiego i rodzinnego – zmiana kryteriów wartościujących 136
10.5. Budżet czasu i zmieniający się status czasu wolnego 137
Podsumowanie 142
Rozdział 11. Praktyki socjalizacyjne w rodzinie i relacje pokoleniowe 143
11.1. Oczekiwania wobec dzieci i style wychowania w rodzinie 143
11.2. Socjalizacja rodzinna i relacje pokoleniowe – młodzi rodzice, bardzo młode dzieci 149
11.3. Relacje pokoleniowe po latach i karuzela pokoleń – starsi rodzice, dorosłe dzieci 153
Podsumowanie 159
CZĘŚĆ IV. W STRONĘ SFERY PUBLICZNEJ 161
Rozdział 12. Samopoczucie w rzeczywistości społecznej i ważne zasoby 163
12.1. Podmiotowość i jej zmiany w biegu życia i w biegu zdarzeń 164
12.2. Zmiany samopoczucia w rzeczywistości społecznej 172
12.3. Poczucie anomii 175
12.4. Religijność 182
Podsumowanie 189
Rozdział 13. Preferencje polityczne – ciągłość i zmiana w czasie ustrojowego przejścia 191
13.1. Profil polityczny pokolenia rodziców z końca epoki PRL 192
13.2. Polityczne wolty i reakcja na zmiany systemu 196
13.3. Kształtowanie się preferencji ustrojowych na nowo 200
13.4. Preferencje ustrojowe dorastających dzieci 204
Podsumowanie 206
Rozdział 14. Oceny transformacji i zmiany preferencji ustrojowych – bilans trzydziestu lat przemian 208
14.1. Ocena skutków transformacji 208
14.2. Zmiany preferencji dotyczących ustroju politycznego i gospodarki 209
14.3. W poszukiwaniu odmienności pokoleniowych 215
14.4. Trwałość preferencji ustrojowych w czasie – analiza przepływów 216
Podsumowanie 219
Rozdział 15. Preferencje wspólnotowe – elementy trwałości i zmiany 220
15.1. Preferencje wspólnotowe na starcie przemian ustrojowych 221
15.2. Preferencje wspólnotowe po latach – trendy i przepływy 224
15.3. Preferencje wspólnotowe a preferencje ustrojowe i sympatie polityczne 235
Podsumowanie 238
Rozdział 16. Między lewicą i prawicą – siła politycznych autoidentyfikacji 239
16.1. Lewica vs. prawica – splątane znaczenia 239
16.2. Autoidentyfikacje polityczne w pokoleniu rodziców i dzieci 241
16.3. Nieprzekładalność autoidentyfikacji politycznych na sympatie i preferencje polityczne 244
16.4. Społeczne zaplecze orientacji lewicowej i prawicowej 246
16.5. Polityczne identyfikacje a obywatelskie zaangażowanie 250
Podsumowanie 250
Rozdział 17. Postawy obywatelskie i obecność w publicznej sferze życia 252
17.1. Socjalizacja obywatelska – odmienności pokoleniowe 252
17.2. Przynależność organizacyjna i zainteresowanie polityką 254
17.3. Deklaracje udziału w wyborach i zapowiedź nieuczestniczenia – kategorie wyborców 257
17.4. Identyfikacje wspólnotowe i zaufanie do instytucji państwa 262
17.5. Typy praktykowanego obywatelstwa – odmienności pokoleniowe 264
Podsumowanie 269
ZAKOŃCZENIE 271
BIBLIOGRAFIA 281
