TWARZE ANIOŁA. Wybrane zagadnienia z poezji współczesnej
Teksty, które tu przywołuję, mogłabym właśnie tak podzielić. Jedne napisane są z wiarą, że jest coś takiego, jak anielska rzeczywistość, transcendentna wobec człowieka, oddziałująca na niego, pewien wzór i przeznaczenie, powołanie i los, do których człowiek winien się odnosić. Większość tego rodzaju utworów nie mówi niczego nowego o aniele, niczego, czego już byśmy nie wiedzieli – przywołują go w funkcji stróża, opiekuna narodu, przewodnika ku (religijnie pojętemu) dobru, potwierdzają anielskim autorytetem pewien wcześniej przyjęty system wartości. Najczęściej figury świętych, Maryi,
aniołów, Jezusa, apostołów są wtedy wprowadzane w ich ściśle skonwencjonalizowanym znaczeniu, utartym i schematycznym, nie poszerzają pola semantycznego używanych figur, bowiem nie o taki zabieg autorom chodzi. Anioł staje się uwidocznionym znakiem przedwiecznego porządku i oczywiste jest, do kogo odsyła. Jego objawiane obietnice, choć są odwleczone, mają dużą gwarancję spełnienia.
Druga grupa wierszy, które bardziej mnie ciekawiły, przywołuje anioła o zaskakujących znaczeniach, często przełamujących schematyczne użycia. Wprowadzają one jego figurę w nowe konteksty lub sięgają do zapomnianych
atrybutów, gdy anioł służy nie nazywaniu relacji wertykalnej, ale horyzontalnej, i jawi się jako „poręczna” figura dla nazwania przejścia i transgresji nie ku transcendencji, ale ku innemu człowiekowi lub „tylko” sobie samemu czy szeroko pojętej kulturze. To taki rodzaj anioła, który wskazuje drogę przejścia, więc nie jest przywoływany w swojej „istocie”, ale jako metafora przemiany, której podlega każdy człowiek. Anioł bywa retoryczną figurą, która z definicji zwiera pewien naddatek. Staje się wtedy znakiem, który podlega interpretacji, by móc być „rozumiany” . Ten naddatek nie
musi mieć sakralnego namaszczenia. Stąd w analizowanych wierszach znajdują się dwa kierunki ruchu: najczęstszy – od człowieka do anioła i – nie tak popularny – od anioła do człowieka. Anioł pojawia się jako wzór, cel przemiany („przerobić w anioły”) lub jako ktoś, kto schodząc z ważnym przekazem, staje się człowiekiem. Ta przemiana da się odczytać niemal dosłownie – taki anioł opowiada świat nie swój, ale człowieka. Staje się znakiem, którego zgłębianie mówi więcej o tym, w jaki sposób opowiadamy siebie, konstruujemy i rozumiemy „ludzki świat”.
Żeby odpowiedzieć sobie na pytanie o figurę anioła dziś, w literaturze współczesnej, trzeba jednocześnie odpowiedzieć na pytanie o literaturę religijną i niereligijną, o związki religii i sztuki, czy – węziej – chrześcijaństwa i sztuki. Oczywiste jest, że literatura, która korzysta z postaci (motywu, tropu, figury) tego duchowego posłańca, w jakiś sposób pozostaje w kontekście literatury religijnej (choć niekoniecznie sakralnej i potwierdzającej religijne spojrzenia. Nawet gdy anioł jest pozbawiany transcendencji, przywołuje ją aluzją, metaforą, sugestią, „samym sobą”). Jeśli daje się odczytywać jako
bluźnierczy rewers teologicznych prawd, jest to możliwe poprzez pamięć o „pierwszym” znaczeniu i tylko w odniesieniu do angelologicznych źródeł można mówić o odwracaniu toposu, motywu czy zmianie znaczenia. Dlatego gdy anioł przywołany w literackich tekstach jest całkowicie „uczłowieczony” i zdesakralizowany, możemy to orzec tylko wtedy, kiedy pamiętamy, że nie jest on człowiekiem i pozostaje związany ze sferą sacrum, z której się bezpośrednio wywodzi. Innymi słowy, trzeba zachować pamięć tego paradygmatu myślenia o świecie i człowieku, w którym anioł „się urodził” i wciąż jest obecny. Nierozstrzygniętym pytaniem zawsze też będzie, dlaczego w wierszach dalekich od katechetycznej poprawności to właśnie anioł staje się figurą sensu (znaczenia) (Ze Wstępu).
Dlaczego anioł? 5
Anioł czyli co? 18
Poetyka 20
Lektury 25
Historia anioła – anioł historii 27
Moment przejścia 27
Historia bez anioła 47
Anioł Historii – demon historii 62
Sztuka czasu – czas sztuki 89
Ślady, czasy, anioły 91
Anioł zagubiony w kulturze 103
Uprzestrzennienie 116
Czas odmieniony przez anioła 127
Religia – „ślad śladu” 141
„Żeby tylko nie anioł” 148
Głos i zwiastowanie 177
Kto mówi, gdy mówi anioł? 177
Mowa 190
Odpowiedź 199
Język anioła, język człowieka 221
Płeć anioła 227
Objawienie/objaw 236
Płeć zapisana 245
Zakończenie 262
Summary 264
Bibliografia 267
Indeks nazwisk 281
Indeks tytułów utworów omawianych poetów 289
