Część I. Poznawanie geriatrii 1
1. Edukacja medyczna dostosowana do wieku pacjenta, kształtująca myślenie geriatryczne Maria Cristina Polidori, Katrin Singler, Regina Roller-Winsberger (tłumaczenie: Agnieszka Neumann-Podczaska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis) 3
Piśmiennictwo 7
2. Nauczanie i poznawanie istoty geriatrii Adrian Blundell, Tahir Masud (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 9
2.1. Wprowadzenie 9
2.2. Teorie uczenia się 10
2.2.1. Andragogika 10
2.2.2. Refleksyjne uczenie się 10
2.2.3. Uczenie się przez doświadczenie 11
2.2.4. Motywacja 12
2.2.5. Style uczenia się 12
2.2.6. Proces oceny 13
2.2.7. Ocena programów edukacyjnych 13
2.3. Nauczanie przeddyplomowe – aspekty praktyczne 14
Piśmiennictwo 16
Część II. Charakterystyka procesu starzenia się i geriatrii 19
3. Proces starzenia. Zróżnicowanie populacyjne i indywidualne Jean-Pierre Michel (tłumaczenie: Barbara Gryglewska) 21
3.1. Zróżnicowanie starzejącej się populacji 22
3.2. Zróżnicowanie indywidualne – perspektywa cyklu życia 23
3.2.1. Determinanty zmian w sprawności w cyklu życia 23
3.2.2. Determinanty w cyklu życia wartości ciśnienia krwi i parametrów zdrowotnych kardiologiczno-metabolicznych u osób starszych 24
3.2.3. Determinanty w cyklu życia warunkujące wydolność poznawczą w starszym wieku 24
3.3. Kwestie kulturowe i etyczne związane z heterogennością starzejącej się populacji 25
3.3.1. Kulturowe różnice w procesie starzenia 25
3.3.2. Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek 26
Piśmiennictwo 27
4. Koncepcja zespołu słabości/kruchości (frailty) i utraty sprawności funkcjonalnej Maria Ángeles Caballero Mora, Leocadio Rodriguez Mañas (tłumaczenie: Anna Skalska) 29
4.1. Koncepcja zespołu słabości 30
4.2. Etiologia 32
4.3. Zastosowania kliniczne 34
4.4. Jak postępować z zespołem słabości lub jemu zapobiegać 35
4.5. Potencjalne interwencje 39
Piśmiennictwo 41
5. Nietypowa prezentacja chorób w starości Marcel Olde Rikkert, Marianne B. van Iersel, Marjolein H.J. van de Pol, Dieneke van Asselt (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 45
5.1. Nietypowa prezentacja chorób u starszych chorych. Choroby starości 46
5.2. Zmiany fizjologiczne wynikające z procesu starzenia 47
5.2.1. Zespół kruchości – nietypowe objawy i interakcje 47
5.2.2. Spowolnienie poprawy stanu zdrowia i nietypowe objawy 50
5.2.3. Wieloprzyczynowość zamiast brzytwy Ockhama 50
5.3. Medycyna oparta na faktach w geriatrii 51
5.3.1. W kierunku spersonalizowanej EBM 52
5.4. Wspólne podejmowanie decyzji 54
5.4.1. Złożoność wspólnego podejmowania decyzji ze starszymi pacjentami 56
5.4.2. Niejednoznaczność (ang. uncertainty) 57
5.4.3. Wyzwania wspólnego podejmowania decyzji w przypadku osób starszych 58
Piśmiennictwo 62
6. Złożoność pacjenta geriatrycznego Graziano Onder, Davide Liborio Vetrano (tłumaczenie: Barbara Bień, Ewelina Łukaszyk) 63
6.1. Definicja i wyznaczniki złożoności 64
6.2. Jak podejść do oceny złożoności? 66
6.3. Krótki przewodnik zarządzania złożonością starszych pacjentów 67
Część III. Wielkie zespoły geriatryczne 73
7. Pogorszenie funkcji poznawczych Maria Cristina Polidori, Gereon Nelles, Umberto Senin, Patrizia Mecocci (tłumaczenie: Katarzyna Broczek) 75
7.1. Demografia, definicje i patofizjologia zaburzeń neuropoznawczych 76
7.2. Czynniki związane z zaburzeniami poznawczymi i otępieniem – niedoceniane zmiany, czynniki ryzyka i konsekwencje 83
7.3. Wyzwania w zakresie terapii i zasad postępowania 85
Piśmiennictwo 90
8. Delirium/Majaczenie Alasdair M.J. MacLullich (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 93
8.1. Definicja i epidemiologia delirium 94
8.2. Rozpoznanie delirium 95
8.3. Leczenie delirium: wyzwanie 98
Piśmiennictwo 100
Sugerowana lektura 100
9. Upadki Reto W. Kressig, Stephanie A. Bridenbaugh (tłumaczenie: Małgorzata Izabela Sobieszczańska) 101
9.1. Wprowadzenie 101
9.2. Etiologia upadków u osób starszych 102
9.3. Wieloczynnikowa ocena ryzyka 104
9.3.1. Zbieranie wywiadu 104
9.3.2. Objawy kliniczne 105
9.3.3. Badania laboratoryjne 105
9.4. Narzędzia do badań przesiewowych 105
9.5. Narzędzia oceny 106
9.5.1. Test „Wstań i idź” (Timed Up and Go Test – TUG) 106
9.5.2. Test „Wstań i idź” wykonywany w wyobraźni (imagined Timed Up and Go Test – TUGi) 106
9.5.3. Dwuzadaniowy test „Wstań i idź” (Dual tusk Timed Up and Go – TUG-DT) 106
9.5.4. Szybkość chodu 107
9.5.5. Test pięciokrotnego wstawania z krzesła (Five Times Sit-to-Stand Test) 107
9.5.6. Test ortostatyczny z pozycji leżącej do stojącej (Lying-to-Standing Orthostatic Test) 107
9.5.7. Algorytm oceny starszego pacjenta z upadkami 108
9.6. Interwencje 108
9.6.1. Tai chi 109
9.6.2. Rytmika Jaques-Dalcroze’a 110
9.7. Podsumowanie 110
Piśmiennictwo 111
10. Sarkopenia Alfonso J Cruz-Jentoft, Beatriz Montero-Errasquin (tłumaczenie: Karolina Piotrowicz, Jerzy Gąsowski) 113
10.1. Co to jest sarkopenia? 114
10.2. Jak dochodzi do rozwoju sarkopenii? 115
10.3. Identyfikacja pacjentów z sarkopenią 115
10.3.1. Diagnostyka 116
10.4. Zapobieganie i leczenie 118
Piśmiennictwo 119
11. Nietrzymanie moczu / Inkontynencja Yvonne Hoffmann-Weltin (tłumaczenie: Arkadiusz Styszyński) 121
11.1. Nietrzymanie moczu 123
11.1.1. Rodzaje nietrzymania moczu 123
11.1.2. Diagnostyka nietrzymania moczu 123
11.1.3. Jak oceniać nietrzymanie moczu 124
11.1.4. Jak leczyć nietrzymanie moczu 125
Piśmiennictwo 129
Sugerowana lektura 129
Część IV. Częste choroby związane z wiekiem 131
12. Cukrzyca Stefania Maggi, Nicola Veronese (tłumaczenie: Kornelia Kędziora-Kornatowska) 133
12.1. Wprowadzenie 133
12.2. Epidemiologia, typy cukrzycy 134
12.3. Wywiad u starszych pacjentów z cukrzycą 136
Piśmiennictwo 139
13. Choroby sercowo-naczyniowe Timo E. Strandberg, Tuomo Nieminen (tłumaczenie: Karolina Piotrowicz, Jerzy Gąsowski) 141
13.1. Aspekty epidemiologiczne chorób sercowo-naczyniowych w starszym wieku 142
13.2. Ocena starszych pacjentów w kierunku chorób sercowo- -naczyniowych 142
13.3. Nadciśnienie tętnicze 146
13.3.1. Wiadomości ogólne 146
13.3.2. Diagnostyka nadciśnienia tętniczego wśród starszych pacjentów 146
13.3.3. Leczenie 146
13.4. Choroba naczyń wieńcowych 148
13.4.1. Wiadomości ogólne 148
13.4.2 Leczenie postaci przewlekłych 149
13.4.3. Leczenie ostrych zespołów wieńcowych 149
13.5. Zaburzenia rytmu serca 149
13.5.1. Wiadomości ogólne 149
13.5.2. Leczenie zespołu chorego węzła zatokowego i bloków przedsionkowo-komorowych 150
13.5.3. Leczenie migotania przedsionków 150
13.6. Zastawkowe choroby serca 151
13.6.1. Wiadomości ogólne 151
13.6.2. Leczenie stenozy aortalnej 152
13.6.3. Leczenie niedomykalności mitralnej 152
13.7. Niewydolność serca 152
13.7.1. Wiadomości ogólne 152
13.7.2. Diagnostyka niewydolności serca 153
13.7.3. Leczenie niewydolności serca 154
13.7.4. Leczenie paliatywne w niewydolności serca 155
13.8. Farmakoterapia w schorzeniach sercowo-naczyniowych 155
Piśmiennictwo 158
14. Udar mózgu i choroba naczyń mózgowych Donal Fitzpatrick, Desmond O’Neil (tłumaczenie: Małgorzata Izabela Sobieszczańska) 159
14.1. Epidemiologia i definicja 160
14.2. Etiologia udaru niedokrwiennego 160
14.3. Ocena kliniczna 161
14.3.1. Mowa 162
14.3.2. Zaburzenia percepcji 162
14.3.3. Funkcje poznawcze 163
14.4. Badania diagnostyczne 163
14.5. Postępowanie 163
14.5.1. Oddziały udarowe i terapia reperfuzyjna 163
14.5.2. Rehabilitacja 165
14.6. Przewlekła choroba udarowa 165
Piśmiennictwo 166
15. Depresja Sylvie Bonin-Guillaume, Michel Benoit (tłumaczenie: Katarzyna Broczek) 167
15.1. Definicja, epidemiologia i diagnostyka 167
15.2. Leczenie 170
15.2.1. Leczenie farmakologiczne – podstawowe zasady 170
15.2.2. Zalecenia ukierunkowane na poprawę skuteczności leczenia 171
15.2.3. Leczenie niefarmakologiczne 171
Piśmiennictwo 173
16. Choroba nerek w wieku podeszłym Gerhard Wirnsberger (tłumaczenie: Jerzy Chudek) 175
16.1. Ostra choroba nerek (OChN) 176
16.1.1. Etiologia ostrej choroby nerek 177
16.1.2. Obraz kliniczny 179
16.1.3. Ocena kliniczna 179
16.1.4. Badania laboratoryjne 179
16.1.5. Testy przydatne w rozpoznawaniu przednerkowej OChN 179
16.1.6. Badanie cytologiczne moczu 180
16.1.7. Postępowanie/Leczenie 180
16.2. Przewlekła choroba nerek (PChN) 181
Piśmiennictwo 184
17. Zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej Gerhard Wirnsberger (tłumaczenie: Jerzy Chudek) 187
17.1. Wstęp 188
17.2. Odwodnienie 188
17.2.1. Leczenie 190
17.3. Przewodnienie 190
17.3.1. Leczenie 191
17.4. Hiponatremia 192
17.4.1. Przyczyny hiponatremii 192
17.4.2. Objawy hiponatremii 193
17.4.3. Leczenie hiponatremii 194
17.4.4. Hiponatremia hiperwolemiczna 195
17.5. Hipernatremia 195
17.5.1. Przyczyny hipernatremii 195
17.5.2. Obraz kliniczny 196
17.5.3. Leczenie 196
Piśmiennictwo 196
18. Zaburzenia słuchu i wzroku Karen Andersen-Ranberg (tłumaczenie: Arkadiusz Styszyński) 199
18.1. Uszkodzenie słuchu 199
18.2. Wpływ badań przesiewowych na zaburzenia słuchu u pacjentów w podeszłym wieku 201
18.3. Postępowanie z pacjentami z zaburzeniami słuchu 201
18.4. Upośledzenie wzroku 202
18.5. Wpływ badań przesiewowych w kierunku upośledzenia wzroku u pacjentów geriatrycznych 203
18.6. Postępowanie z pacjentami z wadami wzroku 206
Piśmiennictwo 206
19. Odleżyny Dimitri Beeckman, Nele Van Damme, Dorien De Meyer, Karen Van den Bussche (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 207
19.1. Definicja, etiologia i następstwa 208
19.2. Klasyfikacja i diagnostyka różnicowa 209
19.3. Jak zapobiegać odleżynom? 210
Piśmiennictwo 216
20. Zaburzenia ruchowe Stephanie A. Bridenbaugh, Reto W. Kressig (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 217
20.1. Zaburzenia ruchowe 217
20.1.1. Drżenie 220
20.2. Ocena zaburzeń ruchowych 221
20.3. Choroba Parkinsona i parkinsonizm 222
20.4. Zespół niespokojnych nóg 223
20.5. Podsumowanie 223
Piśmiennictwo 224
21. Ból Nele van den Noortgate (tłumaczenie: Agnieszka Neumann-Podczaska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis) 225
21.1. Wprowadzenie i kontekst 226
21.2. Badanie przesiewowe i ocena bólu 227
21.2.1. Badanie przesiewowe bólu przewlekłego 227
21.2.2. Ocena kliniczna 228
21.3. Leczenie bólu przewlekłego 230
21.3.1. Postępowanie niefarmakologiczne 230
21.3.2. Preparaty do stosowania miejscowego 230
21.3.3. Minimalnie inwazyjne leczenie miejscowe 230
21.3.4. Systemowe leczenie przeciwbólowe 231
21.3.5. Praktyczne zalecenia dotyczące radzenia sobie ze skutkami ubocznymi stosowania opioidów 235
21.3.6. Leki adjuwantowe i leczenie bólu neuropatycznego 236
21.3.7. Leczenie starszych pacjentów z otępieniem 236
Piśmiennictwo 238
22. Osteoporoza Hubert Blain, Tahir Masud, Finbarr C. Martin, Stefania Maggi (tłumaczenie: Małgorzata Izabela Sobieszczańska) 239
22.1. Podłoże osteoporozy i osteopenii 240
22.1.1. Definicja 240
22.1.2. Epidemiologia (Hernlund i wsp., 2013) 240
22.2. Czynniki ryzyka i prewencja osteoporozy 241
22.3. Pułapki w wykrywaniu złamań niskoenergetycznych 242
22.4. Pułapki w wykrywaniu osteoporozy 242
22.5. Diagnostyka różnicowa osteoporozy w podeszłym wieku 243
22.6. Możliwości leczenia osteoporozy u osób starszych 243
22.6.1. Leczenie niefarmakologiczne 244
22.6.2. Opcje leczenia farmakologicznego 245
22.6.3. Obietnice nowych opcji leczenia 246
Piśmiennictwo 246
Część V. Wyzwania diagnostyki i leczenia osób starszych 249
23. Farmakoterapia Mirko Petrovic, Danijela Gnjidic, Eline Tommelein, Koen Boussery (tłumaczenie: Agnieszka Neumann-Podczaska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis) 251
23.1. Wielolekowość 252
23.1.1. Definicja i rozpowszechnienie 252
23.1.2. Kliniczne konsekwencje wielolekowości 253
23.1.3. Strategie ograniczania wielolekowości 253
23.2. Problemy lekowe (ang. Drug-Related Problem – DRP) 254
23.2.1. Definicja 254
23.2.2. Dlaczego starsi pacjenci są bardziej narażeni na występowanie problemów lekowych? 255
23.2.3. Kaskada zapisywania 257
23.2.4. Interakcje lek–lek 257
23.3. Wykrywanie problemów lekowych i optymalizacja wielolekowości 261
23.3.1. Definicja 261
23.3.2. Zasady leczenia farmakologicznego osób starszych 263
23.3.3. Kryteria niepoprawnej farmakoterapii 264
23.3.4. Całościowa ocena geriatryczna (COG) 265
23.4. Kliniczny przykład „dobrej depreskrypcji” u pacjenta w podeszłym wieku 266
23.4.1. Rozważenie depreskrypcji 266
23.4.2. Rozważenie kontynuacji farmakoterapii 267
Piśmiennictwo 268
24. Prewencja. Publiczna opieka zdrowotna, żywienie, aktywność fizyczna, szczepienia Cornel C. Sieber, Eva Kiesswetter, Anja Kwetkat, Hans Jürgen Heppner, Daniel Schoene, Ellen Freiberger (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 273
24.1. Zasady prewencji w populacji osób starszych 274
24.2. Aspekty prewencji i publicznej opieki zdrowotnej 275
24.3. Profilaktyka osób starszych. Rola żywienia 277
24.3.1. Ogólne zalecenia żywieniowe dla osób starszych 277
24.3.2. Nadwaga i otyłość 279
24.3.3. Niedożywienie 280
24.3.4. Niedożywienie – badania przesiewowe 282
24.4. Profilaktyka u osób starszych. Rola aktywności fizycznej i ćwiczeń 284
24.5. Profilaktyka u osób starszych. Rola szczepień (tłumaczenie: Kornelia Kędziora-Kornatowska) 293
24.5.1. Podstawowe definicje 293
24.5.2. Metody wzmocnienia odpowiedzi immunologicznej na szczepienia 295
24.5.3. Wskazania i przeciwwskazania 295
24.5.4. Wybrane zalecenia dotyczące szczepień 296
24.6. Planowanie opieki 297
Piśmiennictwo 299
25. Komunikacja i ocena Marjolein H.J. van de Pol, Marianne B. van Iersel (tłumaczenie: Ewelina Łukaszyk, Barbara Bień) 303
25.1. Wprowadzenie i kontekst 303
25.2. Efektywna komunikacja 304
25.3. Zbieranie wywiadu i ocena 306
25.3.1. Struktura wywiadu medycznego 307
25.4. Specyficzne sytuacje dotyczące komunikacji 308
25.4.1. Rozmowa z osobami starszymi z otępieniem 308
25.4.2. Opiekunowie rodzinni i nieformalni 308
25.4.3. Rozmowa na tematy wrażliwe 309
25.4.4. Różnorodność kulturowa 309
25.5. Cele i życzenia pacjenta 309
Piśmiennictwo 310
Część VI. Narzędzia metodologii geriatrycznej 311
26. Całościowa ocena geriatryczna. Opieka ukierunkowana na osiągnięcie celu i na pacjenta Alberto Pilotto, Maria Cristina Polidori (tłumaczenie: Barbara Bień, Ewelina Łukaszyk) 313
26.1. Wprowadzenie i kontekst 314
26.1.1. Terminologia istotna dla zrozumienia COG 314
26.2. Definicja COG 316
26.3. COG w różnych placówkach świadczenia usług i stanach klinicznych 323
26.4. Podejmowanie decyzji klinicznych i identyfikacja priorytetów z wykorzystaniem COG 324
26.5. Wielowymiarowy Indeks Prognostyczny 324
26.5.1. Uwagi praktyczne 325
Piśmiennictwo 326
27. Zespół geriatryczny Sofia Duque (tłumaczenie: Ewelina Łukaszyk, Barbara Bień) 329
27.1. Na czym polega istota współpracy w zespole geriatrycznym? 330
27.2. W jaki sposób pracuje zespół geriatryczny? 330
27.3. Rola zespołów geriatrycznych w zintegrowanej opiece zdrowotnej 333
Piśmiennictwo 335
Część VII. Formy opieki zdrowotnej nad osobami starszymi 337
28. Rodzaje opieki dla pacjentów geriatrycznych Thomas Münzer (tłumaczenie: Sławomir Tobis) 339
28.1. Ambulatoryjna opieka zdrowotna dla starszych chorych 340
28.2. Szpitalna opieka zdrowotna dla starszych chorych 341
28.3. Opieka społeczna 342
28.4. Opieka zintegrowana 343
28.5. Obciążenie opiekuna 344
28.6. Zmiana rodzaju i ciągłość opieki 344
28.7. Czynniki społeczne i środowiskowe w opiece nad osobami starszymi 345
Piśmiennictwo 346
29. Podstawowa opieka zdrowotna i opieka środowiskowa Anne Wissendorff Ekdahl (tłumaczenie: Agnieszka Mastalerz-Migas, Aleksander Biesiada) 347
29.1. Podstawowa opieka zdrowotna i opieka środowiskowa nad osobami starszymi w Europie 348
29.2. Pacjent geriatryczny w podstawowej opiece zdrowotnej i opiece środowiskowej 349
29.3. Finansowanie podstawowej opieki zdrowotnej i opieki środowiskowej 351
29.4. Implikacje dla organizacji podstawowej opieki zdrowotnej i opieki środowiskowej dla osób starszych 352
29.5. Planowanie opieki z wyprzedzeniem (ang. Advanced Care Planning – ACP) 352
Piśmiennictwo 353
30. Pomoc doraźna Simon Conroy, Christian Nickel, Simon P. Mooijaart (tłumaczenie: Agnieszka Kasiukiewicz) 355
30.1. Wstęp. Pomoc doraźna dla osób starszych 356
30.2. Osoby starsze i opieka w stanach nagłych. Charakterystyka 356
30.3. Interwencje 358
30.4. Priorytety w postępowaniu klinicznym z osobami starszymi z zespołem słabości 359
Piśmiennictwo 361
31. Szpitalna i ambulatoryjna opieka rehabilitacyjna Finbarr C. Martin (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 363
31.1. Co to jest rehabilitacja? 364
31.1.1. Rehabilitacja osób starszych 365
31.2. Kto potrzebuje rehabilitacji? 365
31.2.1. Osoby mieszkające w środowisku 366
31.2.2. Pacjenci hospitalizowani 366
31.3. Jak zorganizować i zapewnić rehabilitację 367
31.3.1. Zasady ogólne 367
31.3.2. Wyznaczanie celów 367
31.3.3. Zespół wielodyscyplinarny 368
31.4. Rehabilitacja w określonych placówkach 368
31.4.1. Placówki ambulatoryjne 368
31.4.2. Rehabilitacja po ostrej chorobie 369
31.4.3. Złamania osteoporotyczne 371
31.5. Dlaczego – jakie są dowody skuteczności rehabilitacji? 372
Piśmiennictwo 373
32. Opieka długoterminowa – instytucjonalna i pozainstytucjonalna Adam Gordon (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 375
32.1. Nadrzędne zasady opieki długoterminowej 376
32.2. Miejsca sprawowania opieki długoterminowej 379
Piśmiennictwo 382
33. Opieka paliatywna i opieka u schyłku życia Annette Hylen Ranhoff (tłumaczenie: Ewa Deskur-Śmielecka) 383
33.1. Opieka paliatywna i opieka u schyłku życia u starszych pacjentów 384
33.2. Definicja opieki paliatywnej według WHO 385
33.3. Miejsca sprawowania opieki paliatywnej 385
33.4. Wskazania do objęcia opieką paliatywną i opieką u schyłku życia 386
33.5. Całościowa ocena geriatryczna 386
33.6. Rozpoznawanie i monitorowanie objawów 386
33.7. Ustrukturyzowane algorytmy postępowania 388
33.8. Opieka pielęgniarska 388
33.9. Farmakoterapia 388
33.10. Tlenoterapia 389
33.11. Odżywianie i nawadnianie 389
33.12. Leki stosowane w opiece u schyłku życia 390
33.13. Opieka paliatywna nad pacjentami z zaawansowanym otępieniem 390
Piśmiennictwo 391
Część VIII. Osoby starsze jako szczególnie wrażliwa grupa w społeczeństwie 393
34. Etyczne i prawne aspekty opieki nad osobami starszymi Thomas Frühwald (tłumaczenie: Ewa Baum) 395
34.1. Etyka. Próba zdefiniowania 396
34.2. Znaczenie kwestii etycznych w geriatrii 396
34.3. Zasady etyki biomedycznej 397
34.4. Problemy i zagadnienia etyczne w opiece nad pacjentami geriatrycznymi 399
34.5. Podejmowanie decyzji w geriatrii 400
34.6. Niezależność i autonomia pacjenta geriatrycznego 402
34.7. Wola pacjenta 402
34.8. Praktyczne podejście do etycznego podejmowania decyzji w indywidualnych przypadkach 403
34.9. Zagadnienia dotyczące końcowej fazy życia 405
Piśmiennictwo 407
35. Przemoc wobec osób starszych Gianfranco Salvioli, Chiara Mussi (tłumaczenie: Ewa Baum) 409
35.1. Opis i rodzaje przemocy wobec osób starszych 410
35.1.1. Środowisko i czynniki ryzyka 411
35.2. Występowanie i diagnozowanie przemocy wobec osoby starszej 411
35.3. Jak zapobiegać przemocy wobec osób starszych? 413
Piśmiennictwo 416
Skorowidz 417
