Jak w witrażach. Tożsamość a religia w biografiach Tatarów Krymskich, Rosjan i Polaków na Krymie
Kluczowe w tej książce są trzy pojęcia: tożsamość, religia i biografia. Opowieść o życiu jest świadectwem losów poszczególnej osoby i jednocześnie narracją o wspólnotach, do których przynależy. Daje wyraz nie tylko zmaganiom z określeniem siebie, lecz także wyraża „My”, w którym „Ja” jest zakorzenione. Z doświadczanym, nazywanym, nieodnajdywanym lub traconym sensem życia wiąże się właśnie tożsamość. W książce próbuję odpowiedzieć na pytanie o to, jak się kształtuje tożsamość osobista i zbiorowa, jak jest podtrzymywana i w jaki sposób podlega zmianom, a także – jaka jest rola religii w tych trzech procesach.
O religii na tym pięknym półwyspie można powiedzieć, że – podobnie jak w innych miejscach poradzieckiego świata – przeżywa „renesans”, albo że obserwowana zmiana to zbiorowa konwersja z ateizmu. Czy rzeczywiście? Czym był ateizm w życiu moich rozmówców i jak widzą to teraz? Czym był Związek Radziecki? Jaki był i jaki jest obecnie status prawosławia, islamu i katolicyzmu? Odpowiedzi na te i inne pytania poszukiwałam w biograficznych narracjach, relacje zaś między doświadczeniem poszczególnych osób i grup, tożsamością, jej podtrzymywaniem i zmianą, a także rolą religii, są złożone i niejednoznaczne – jak w witrażach.
Irena Borowik – prof. dr hab. w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie kieruje Pracownią Społecznych Badań nad Religią. Interesuje się socjologią religii: teoriami religii, empirycznymi badaniami religijności w Polsce i na świecie, przemianami w Środkowo-Wschodniej Europie oraz metodologią badań. Autorka wielu publikacji krajowych i zagranicznych, redaktorka kilkudziesięciu prac zbiorowych polsko i angielskojęzycznych, pomysłodawczyni i koordynatorka serii Socjologia Religii. Należy do licznych organizacji naukowych i jest członkinią komitetów redakcyjnych kilku czasopism. Od 1991 roku kieruje Zakładem Wydawniczym NOMOS.
Podziękowania 11
Wstęp. O celach i przebiegu badań 13
Część I
Najważniejsze pojęcia i wprowadzenie w teren badań
Rozdział 1
Tożsamość, religia i biografia. Podstawowe rozróżnienia 21
1. O tożsamości 22
2. Jak rozumieć religię? 28
3. Kilka refleksji o istotnych cechach rzymskiego katolicyzmu,
prawosławia i islamu 30
4. Koncepcje tożsamości na gruncie socjologii religii 33
5. Funkcje religii a tożsamość 36
6. Tożsamość i religia w biografii 44
7. Podsumowanie 48
Rozdział 2
Pluralizm etniczny i religijny Krymu… –
Rosjanie, Tatarzy Krymscy i Polacy wśród innych narodów 50
1. Wstęp. Trochę historii 50
2. Zróżnicowanie narodowo-etniczne w świetle współczesnych danych 53
3. Zróżnicowanie religijne 58
3.1. Wstęp. Trochę statystyki 58
3.2. Tradycje prawosławia, islamu i katolicyzmu 63
3.3. Religia w przestrzeni publicznej współczesnego Krymu 68
3.4. Wymiar subiektywny – religijność 70
4. Podsumowanie 72
Część II
Tożsamości osobiste
Rozdział 3
Religia a tożsamość osobista Rosjan 78
1. Kim się jest? 78
2. Zmiana tożsamości – rola doświadczenia cudu w konwersji
„ku religii” 83
3. Tożsamość osobista, czyli jaki/a jestem 85
4. Rytuały i praktyki religijne jako wyraz i podtrzymanie osobistej
tożsamości 89
5. Przekaz rodzinny i znaczący Inni 93
6. Religia a przełomowe wydarzenia 97
7. Tożsamość osobista osób o słabym zaangażowaniu religijnym 97
8. Podsumowanie 103
Rozdział 4
Tożsamość osobista Tatarów Krymskich i islam 105
1. Kontekst: kim się jest, jakim się jest –
czy i jak wiąże się to z religią? 105
2. Moje miejsce: „tam” i „tu” 106
3. Powrót na Krym – zagrożenia dla osobistej tożsamości 110
4. Jaki/a miałem/am być, czego ode mnie oczekiwano 114
5. Znaczący Inni 115
6. Religia jako element tożsamości 119
6.1. Odniesienia do Allacha 119
6.2. Allach jako źródło norm moralnych 121
6.3. Modlitwa codzienna 122
6.4. Obrzędy przejścia – ślub i pogrzeb 127
6.5. Post 134
6.6. Święty dzień piątek i święta doroczne 135
6.7. Indywidualne doświadczenia a funkcje religii 138
6.8. Na marginesie main streamu: indywidualizacja wiary,
niewiara 144
7. Podsumowanie 146
Rozdział 5
Tożsamość osobista osób polskiego pochodzenia.…
Między katolicyzmem i prawosławiem 149
1. „Ja” i moi przodkowie 149
2. Kim jestem? Jaki/a jestem? Kim są moje dzieci?
Problematyczna tożsamość narodowa 157
3. O tym, co jest w życiu najważniejsze,
czyli centralne atrybuty tożsamości 160
3.1. Tożsamość oparta na kontynuacji wartości przekazanych
w rodzinie 161
3.2. Orientacja na siebie i własny rozwój
jako podstawowe źródło sensu – przykład 24-letniego Ilji 164
3.3. Orientacja na innych – rodzina 166
3.4. Tożsamość zorientowana na rolę zawodową 168
4. Religia w konstruowaniu, podtrzymywaniu i zmianie tożsamości 173
4.1. Konstruowanie tożsamości osobistej –
chrzest i socjalizacja do religii 174
4.2. Religia a podtrzymanie tożsamości 178
4.3. Religia a zmiana tożsamości osobistej 184
5. Podsumowanie 189
Część III
Tożsamości zbiorowe
Wstęp. O tożsamości zbiorowej 193
Rozdział 6
Tożsamość zbiorowa Rosjan i religia 196
1. Kim jesteśmy i skąd 196
2. Wymiar polityczny tożsamości – między Rosją i Ukrainą 196
3. Konstruowanie granic – Tatarzy Krymscy jako Obcy? 200
4. Tożsamość, prawosławie i religijni Inni 213
4.1. My prawosławni chrześcijanie i nasza Cerkiew 214
4.2. Tożsamość na linii czasu:
(nie)komunistyczna przeszłość i przyszłość 221
4.3. Religijni Inni 226
5. Religia a zmiana tożsamości 230
6. Podsumowanie 233
Rozdział 7
Kategoryzacje zbiorowe Tatarów Krymskich:
dystans, bliskość i ambiwalencja 235
1. Kim jesteśmy, jacy jesteśmy i skąd 235
2. Grupy i układy odniesienia 237
2.1. Uzbecy i Uzbekistan 238
2.2. Narastanie obcości –
rzeź Turków Meschetyńskich w Dolinie Fergańskiej 243
2.3. „Ruscy” i „oni” jako grupa odniesienia po powrocie na Krym 247
3. Wobec islamu i chrześcijaństwa: religia w tożsamości zbiorowej 254
3.1. Ambiwaletna pozycja Uzbeków. Dystans i bliskość –
„oni też muzułmanie” 255
4. Religia własna wobec innych na Krymie 258
4.1. Obrzędy i obyczaje w określaniu tożsamości zbiorowej 260
5. Religia i antycypowane zmiany tożsamości 264
6. Podsumowanie 270
Rozdział 8
Tatarzy Krymscy w trajektorii deportacji i powrotu 272
1. Inicjacja trajektorii – przybycie żołnierzy 274
2. Ciąg dalszy trajektorii – podróż 276
3. Przybycie na miejsce 277
4. Przepracowanie trajektorii. Teoretyczne i pragmatyczne strategie 279
4.1. Strategie ad hoc 279
4.2. Strategie długofalowe 284
5. Odtworzenie i zamknięcie trajektorii: powrót na Krym 292
6. Podsumowanie: trajektoria i tożsamość 298
Rozdział 9
Tożsamości zbiorowe Polaków. Znaczenie religii 302
1. Wspólnotowe manifestacje obecności Polaków na Krymie 302
2. Polskie drogi na Krym – represje, rozpad ZSRR i nowe perspektywy 308
3. Kategoryzacje zbiorowe – my i Inni 316
3.1. Tatarzy Krymscy jako Inni 316
3.2. Rosjanie i Polacy: ambiwalencja kategorii 322
4. Tożsamość i religia: ambiwalencja prawosławia 326
4.1. Przynależność wyznaniowa –
między katolicyzmem i prawosławiem 327
4.2. Świętowanie – Boże Narodzenie i Wielkanoc 332
4.3. Religia i polskość 333
5. Podsumowanie 335
Zakończenie.
Religia w konstruowaniu, podtrzymywaniu i zmianie tożsamości 338
1. Religia i tożsamość osobista 338
1.1. Konwersja jako zmiana standardu tożsamości 339
1.2. Tożsamość tradycyjnie religijna 341
1.3. Tożsamość oparta na sprywatyzowanej formie religii 343
1.4. Tożsamość nominalnie religijna – religia rozproszona 344
2. Religia w tożsamościach zbiorowych 345
2.1. Konstruowanie tożsamości zbiorowej 347
2.2. Podtrzymywanie tożsamości 349
2.3. Zmiana tożsamości 350
3. Kilka słów podsumowania 351
Bibliografia 355
Indeks osobowy 370
