Kardiochirurgia dziecięca
Podręcznik przygotowany przez wybitnych polskich specjalistów związanych przede wszystkim z krakowskim ośrodkiem kardiochirurgii dziecięcej. W zespole Autorów znajdują się również obcokrajowcy: profesor Michael Hübler – wybitny kardiochirurg z Zürichu oraz kardiopatolog wszechczasów i twórca stosowanej w całym świecie klasyfikacji wad wrodzonych serca – profesor Richard van Praagh.
W publikacji – w części poświęconej problemom klinicznym – Czytelnik znajdzie wiadomości z zakresu leczenia zaburzeń krzepliwości, powikłań infekcyjnych, wad genetycznych skojarzonych z wadą serca, zespołu SIRS, przetok naczyniowych, mechanicznego wspomagania krążenia u dzieci, leczenia interwencyjnego zaburzeń rytmu serca, przeszczepów serca u dzieci oraz procesu kształtowania się wad wrodzonych serca z uwzględnieniem przyczyn takiej, a nie innej konfiguracji wady wraz z praktyczną terminologią wad złożonych.
Oddzielną część podręcznika poświęcono kardiochirurgii wad wrodzonych serca.
Wartość merytoryczną podręcznika podnosi bogaty materiał graficzny – prawie 480 rycin – w większości wcześniej niepublikowanych.
Książka dedykowana jest kardiochirurgom, kardiologom dziecięcym, anestezjologom, a także torakochirurgom i wszystkim innym zainteresowanym leczeniem wad wrodzonych serca.
CZĘŚĆ I. WPROWADZENIE 1
1. Historia kardiochirurgii dziecięcej w Polsce – Janusz H. Skalski 3
1.1. Narodziny kardiochirurgii 3
1.2. Początki chirurgii wrodzonych wad serca 5
1.3. Początki i rozwój kardiochirurgii w polskich miastach 7
1.4. Podsumowanie 18
Piśmiennictwo 19
2. Anatomia chirurgiczna serca – Jacek Kołcz, Janusz H. Skalski 21
2.1. Wstęp 21
2.2. Przedsionki serca 25
2.3. Komory serca 30
2.4. Układ bodźcotwórczo-przewodzący serca 37
2.5. Duże naczynia 40
2.6. Anatomia segmentalna 48
Piśmiennictwo 53
CZĘŚĆ II. WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE 55
3. Algebra i geometria prawidłowych i nieprawidłowych relacji wielkich tętnic – Richard van Praagh (tłumaczenie: Sebastian Góreczny) 57
3.1. Podstawowe zasady 57
3.2. Funkcje stożka 57
3.3. Tetralogia Fallota 61
3.4. Brak stożka 68
3.5. Przełożenie wielkich naczyń 72
3.6. Dwuujściowa prawa komora, typ Taussig–Binga 76
3.7. Dwuujściowa lewa komora 78
3.8. Anatomicznie skorygowana malpozycja wielkich naczyń 79
3.9. Ewolucja ludzkiego serca 79
3.10. Wnioski 83
3.11. Apoptoza 84
Piśmiennictwo 84
4. Specyfika krążenia pozaustrojowego u dzieci – Tomasz Mroczek 87
4.1. Wstęp 87
4.2. Ciśnienie krwi oraz ciśnienie perfuzji 87
4.3. Odpowiedni przepływ krwi 88
4.4. Hipotermia 89
4.5. Wybór sprzętu 90
Piśmiennictwo 93
5. Ochrona mięśnia sercowego – Jacek Kołcz 95
5.1. Wstęp 95
5.2. Warunki podczas krążenia pozaustrojowego – CPB 97
5.3. Zaburzenia wywołane przez niedokrwienie mięśnia sercowego 97
5.4. Metody ochrony mięśnia sercowego 98
Piśmiennictwo 102
6. Rola pielęgniarki w opiece nad dziećmi z wadami serca – Wioletta Dyrcz 105
6.1. Wstęp 105
6.2. Przygotowanie stanowiska dla pacjenta 106
6.3. Opieka nad pacjentem po przyjęciu na oddział 107
6.4. Organizacja współpracy interdyscyplinarnej personelu medycznego i działania wspierające rodziców 109
Piśmiennictwo 110
7. Powikłania w gojeniu się ran po operacjach kardiochirurgicznych – Piotr Siondalski 111
7.1. Wstęp 111
7.2. Anatomia śródpiersia – implikacje kardiochirurgiczne i definicja zapalenia śródpiersia 112
7.3. Chirurgiczny dostęp do śródpiersia środkowego – sternotomia pośrodkowa w kardiochirurgii 113
7.4. Patofizjologia gojenia się rany pooperacyjnej 113
7.5. Zakażenie miejsca operowanego – definicja, rozpoznanie 114
7.6. Podział powikłań w gojeniu się ran po operacjach kardiochirurgicznych 116
7.7. Czynniki ryzyka powikłanego gojenia się ran pooperacyjnych 117
7.8. Profilaktyka powikłań gojenia się ran pooperacyjnych 118
7.9. Leczenie nieprawidłowego gojenia się ran pooperacyjnych 120
7.10. Implikacje ekonomiczne powikłań w gojeniu się ran po operacjach serca 123
7.11. Wnioski ogólne 124
Piśmiennictwo 124
8. Postępowanie pooperacyjne w kardiochirurgii wrodzonych wad serca – Tomasz Składzień 127
8.1. Wstęp 127
8.2. Fizjologia noworodka 127
8.3. Okres przedoperacyjny 128
8.4. Ogólne postępowanie pooperacyjne 129
8.5. Postępowanie okołooperacyjne w wybranych przypadkach 136
8.6. Kryteria zakończenia pobytu dziecka na oddziale intensywnej terapii kardiochirurgicznej 138
Piśmiennictwo 139
9. Zespół uogólnionej odpowiedzi zapalnej u dzieci po operacjach wrodzonych wad serca – Wojciech Mrówczyński, Anna Pituch-Noworolska 141
9.1. Wstęp 141
9.2. Definicja SIRS 141
9.3. Patomechanizmy 142
9.4. Znaczenie wczesnych objawów narządowych 142
9.5. Epidemiologia SIRS u dzieci 143
9.6. Czynniki ryzyka 143
9.7. Badania laboratoryjne 143
9.8. Zapobieganie 144
9.9. Podsumowanie 145
Piśmiennictwo 145
10. Zaburzenia krzepnięcia w kardiochirurgii – Anetta Undas, Anna Klukowska 147
10.1. Wstęp 147
10.2. Ocena przedoperacyjna układu hemostazy 147
10.3. Zaburzenia krzepnięcia i antykoagulacja w czasie operacji kardiochirurgicznych 155
10.4. Pooperacyjne zaburzenia krzepnięcia 156
10.5. Leki przeciwzakrzepowe a operacje kardiochirurgiczne 158
10.6. Profilaktyka przeciwzakrzepowa w kardiochirurgii dziecięcej 160
Piśmiennictwo 161
11. Zabiegi paliatywne w kardiochirurgii dziecięcej: zespolenia systemowo-płucne, banding tętnicy płucnej – Ireneusz Haponiuk 163
11.1. Wstęp 163
11.2. Rys historyczny 163
11.3. Zespolenie systemowo-płucne 164
11.4. Klasyczne zespolenie metodą Blalocka–Taussig 165
11.5. Zmodyfikowane zespolenie systemowo-płucne 166
11.6. Zmodyfikowane zespolenie systemowo-płucne – prawostronne, w lewostronnym łuku aorty 169
11.7. Zespolenia Pottsa i Waterstona 170
11.8. Banding tętnicy płucnej 171
11.9. Technika operacyjna 172
Piśmiennictwo 173
12. Chirurgiczne i interwencyjne leczenie zaburzeń rytmu serca u dzieci – Piotr Suwalski, Sebastian Stec 175
12.1. Wstęp 175
12.2. Rys historyczny 177
12.3. Leczenie pooperacyjnych zaburzeń rytmu serca u dzieci 178
12.4. Leczenie interwencyjne nadkomorowych zaburzeń rytmu serca u dzieci 179
12.5. Leczenie komorowych zaburzeń rytmu serca u dzieci i młodzieży 183
12.6. Elektroterapia (urządzenia wszczepialne) 185
12.7. Leczenie arytmii w grupie dorastających pacjentów z wrodzonymi wadami serca 186
12.8. Leczenie hybrydowe 187
Piśmiennictwo 188
13. Przeszczepienie serca u dzieci – Piotr Przybyłowski, Szymon Pawlak 191
13.1. Wstęp 191
13.2. Wskazania do transplantacji i postępowanie przedoperacyjne 193
13.3. Niewydolność krążenia po operacji Fontana (failing Fontan) 194
13.4. Zasady opieki nad dawcą, przygotowanie do przeszczepienia i transplantacja serca 196
13.5. Postępowanie u dzieci po przeszczepieniu serca 196
13.6. Retransplantacje 200
Piśmiennictwo 202
14. Mechaniczne wspomaganie układu krążenia u dzieci – Tomasz Mroczek, Michael Hübler 203
14.1. Wstęp 203
14.2. Wspomaganie krótkotrwałe 204
14.3. Wspomaganie długoterminowe 205
14.4. Wspomaganie mechaniczne u dzieci z sercem jednokomorowym 209
14.5. Sztuczne serce (TAH) 210
14.6. Postępowanie po wszczepieniu układu wspomagającego 210
14.7. Powikłania w trakcie MCS 212
14.8. Bazy danych MCS 214
Piśmiennictwo 214
15. Interwencyjne zabiegi kardiologiczne u płodów – Joanna Dangel 217
15.1. Wstęp 217
15.2. Krytyczne zwężenie zastawki aortalnej 219
15.3. Krytyczne zwężenie – zarośnięcie zastawki płucnej bez ubytku w przegrodzie międzykomorowej 224
15.4. Restrykcja lub zamknięcie przegrody międzyprzedsionkowej płodów z HLHS 227
15.5. Podsumowanie 229
Piśmiennictwo 229
16. Guzy serca – Marcin Gładki, Aleksandra Morka 231
16.1. Wstęp 231
16.2. Pierwotne łagodne guzy serca 232
16.3. Pierwotne złośliwe guzy serca 236
16.4. Przerzuty do serca 236
16.5. Objawy 237
16.6. Diagnostyka 237
16.7. Leczenie 239
Piśmiennictwo 240
17. Urazy serca i dużych naczyń – Jacek Kołcz, Piotr Wojciechowski 243
17.1. Urazy serca a rozwój kardiochirurgii 243
17.2. Epidemiologia i specyfika urazów klatki piersiowej u dzieci 244
17.3. Diagnostyka i leczenie 245
Piśmiennictwo 249
18. Celosomie i ektopia serca – Wojciech Górecki 251
18.1. Historia, definicja i anatomia opisowa wady 251
18.2. Genetyka 252
18.3. Rozpoznanie prenatalne 252
18.4. Diagnostyka okołoporodowa 252
18.5. Postępowanie poporodowe 254
18.6. Rokowanie i wyniki leczenia 254
18.7. Podsumowanie współczesnej wiedzy i praktyki 255
Piśmiennictwo 255
19. Problemy leczenia wrodzonej wady serca skojarzonej z wadami innych narządów – Elżbieta Wójcik, Janusz H. Skalski 257
19.1. Wstęp 257
19.2. Najczęstsze zespoły genetyczne z wrodzonymi wadami serca 261
19.3. Współistnienie wrodzonych wad serca z innymi wadami narządowymi 270
Piśmiennictwo 275
20. Robotyzacja w chirurgii wrodzonych wad serca – Romuald Cichoń 277
20.1. Wstęp 277
20.2. Systemy wspomagania w chirurgii 278
20.3. Zastosowanie kliniczne systemów telemanipulacyjnych w kardiochirurgii 279
Piśmiennictwo 280
21. Wrodzony ubytek worka osierdziowego – Janusz H. Skalski 281
21.1. Wstęp 281
21.2. Anatomia 281
21.3. Rozpoznanie 282
21.4. Leczenie 282
Piśmiennictwo 283
CZĘŚĆ III. KARDIOCHIRURGIA SZCZEGÓŁOWA WAD WRODZONYCH 285
22. Przetrwały przewód tętniczy – Marcin Gładki, Elżbieta Wójcik 287
22.1. Wstęp i rys historyczny 287
22.2. Definicja wady, anatomia i embriologia 287
22.3. Patofizjologia 288
22.4. Objawy i diagnostyka 289
22.5. Leczenie 291
Piśmiennictwo 292
23. Wady przewodozależne – Aleksandra Morka 295
23.1. Wstęp i definicja wady 295
23.2. Rola przewodu tętniczego 295
23.3. Podział wad przewodozależnych 296
23.4. Inne potencjalnie przewodozależne problemy kardiologiczne 297
23.5. Rozpoznanie wad przewodozależnych 298
23.6. Leczenie noworodka z wadą przewodozależną 300
Piśmiennictwo 303
24. Koarktacja aorty – Ireneusz Haponiuk 305
24.1. Wstęp 305
24.2. Embriologia 305
24.3. Anatomia wady 306
24.4. Patofizjologia i manifestacja kliniczna 308
24.5. Diagnostyka – najważniejsze zagadnienia 309
24.6. Metody obrazowania u dzieci z koarktacją aorty 309
24.7. Leczenie farmakologiczne i przygotowanie do operacji 310
24.8. Wskazania do leczenia kardiochirurgicznego i optymalny czas kwalifikacji do operacji 311
24.9. Leczenie kardiochirurgiczne 311
24.10. Powikłania po operacjach naprawy koarktacji aorty 320
24.11. Wyniki leczenia kardiochirurgicznego koarktacji aorty 322
Piśmiennictwo 323
25. Przerwany łuk aorty – Ireneusz Haponiuk 325
25.1. Wstęp 325
25.2. Objawy kliniczne 326
25.3. Diagnostyka 326
25.4. Leczenie farmakologiczne i przygotowanie do operacji 327
25.5. Leczenie chirurgiczne 327
25.6. Powikłania po operacjach naprawy przerwanego łuku aorty 330
Piśmiennictwo 331
26. Wadliwe połączenia międzyprzedsionkowe oraz częściowy nieprawidłowy spływ żył płucnych – Janusz H. Skalski 333
26.1. Wstęp 333
26.2. Definicja wady 334
26.3. Rys historyczny 334
26.4. Anatomia 335
26.5. Podział 336
26.6. Naturalny przebieg wady 337
26.7. Objawy i wskazania do leczenia 337
26.8. Częściowy nieprawidłowy spływ żył płucnych 338
26.9. Leczenie chirurgiczne 339
26.10. Prowadzenie pooperacyjne 342
26.11. Wyniki leczenia 343
Piśmiennictwo 343
27. Całkowity nieprawidłowy spływ żył płucnych – Janusz H. Skalski 345
27.1. Wstęp 345
27.2. Rys historyczny 346
27.3. Objawy kliniczne i rozpoznanie wady 348
27.4. Leczenie operacyjne 350
27.5. Okres pooperacyjny 355
27.6. Wyniki leczenia 355
Piśmiennictwo 356
28. Nieprawidłowości spływu żylnego systemowego – Janusz H. Skalski 359
28.1. Wstęp 359
28.2. Rys historyczny 359
28.3. Embriologia 360
28.4. Anatomia 362
28.5. Objawy kliniczne i rozpoznanie 364
28.6. Anomalie spływu do prawego przedsionka 365
28.7. Anomalie spływu do lewego przedsionka 368
28.8. Skojarzone anomalie spływów systemowych i płucnych 369
28.9. Anomalie zatoki wieńcowej 370
28.10. Anomalie rozwojowe żył pępkowych i przewodu żylnego 370
28.11. Anomalie rozwojowe podprzeponowego układu żył systemowych 371
28.12. Serce trójprzedsionkowe prawe 371
Piśmiennictwo 372
29. Serce trójprzedsionkowe lewe – Janusz H. Skalski, Aleksandra Morka 375
29.1. Wstęp 375
29.2. Anatomia i patofizjologia wady 376
29.3. Objawy 377
29.4. Leczenie 378
29.5. Wyniki leczenia 379
Piśmiennictwo 379
30. Ubytek w przegrodzie międzykomorowej serca – Janusz H. Skalski, Elżbieta Wójcik 381
30.1. Wstęp 381
30.2. Rys historyczny 381
30.3. Embriologia i anatomia 382
30.4. Klasyfikacja ubytków międzykomorowych 384
30.5. Objawy kliniczne i przebieg choroby 385
30.6. Rozpoznanie 386
30.7. Leczenie 387
30.8. Kwalifikacja do leczenia operacyjnego 388
30.9. Leczenie chirurgiczne 389
Piśmiennictwo 393
31. Wspólny kanał przedsionkowo-komorowy – Jacek Kołcz 397
31.1. Wstęp 397
31.2. Anatomia 397
31.3. Uwagi embriologiczne 398
31.4. Klasyfikacja 399
31.5. Patofizjologia 402
31.6. Objawy kliniczne 403
31.7. Badania dodatkowe 404
31.8. Zasady postępowania 404
31.9. Leczenie chirurgiczne 405
Piśmiennictwo 409
32. Zespół (tetralogia) Fallota – Jacek Kołcz 411
32.1. Wstęp i rys historyczny 411
32.2. Uwagi embriologiczne 412
32.3. Anatomia wady 412
32.4. Objawy i wskazania do leczenia chirurgicznego 414
32.5. Leczenie operacyjne 416
32.6. Brak zastawki tętnicy płucnej 423
Piśmiennictwo 425
33. Wspólny pień tętniczy – Janusz H. Skalski 427
33.1. Wstęp 427
33.2. Rys historyczny 428
33.3. Embriologia 428
33.4. Klasyfikacja 429
33.5. Anatomia 431
33.6. Objawy kliniczne 431
33.7. Rozpoznanie 432
33.8. Przygotowanie do operacji 434
33.9. Leczenie operacyjne 434
33.10. Czynniki ryzyka i wyniki leczenia 441
Piśmiennictwo 441
34. Okienko aortalno-płucne – Janusz H. Skalski, Elżbieta Wójcik 445
34.1. Wstęp 445
34.2. Anatomia 445
34.3. Objawy i rozpoznanie 448
34.4. Leczenie 448
Piśmiennictwo 451
35. Przełożenie wielkich pni tętniczych – Jacek Kołcz 453
35.1. Wstęp 453
35.2. Objawy i wskazania do leczenia chirurgicznego 461
35.3. Techniki operacyjne 462
35.4. Wyniki leczenia 470
Piśmiennictwo 470
36. Dwuujściowa prawa komora – Tomasz Mroczek, Michael Hübler 473
36.1. Wstęp 473
36.2. Stosunki anatomiczne 473
36.3. Operacje stosowane w leczeniu 476
36.4. Zespół Taussig–Binga 482
Piśmiennictwo 483
37. Dwuujściowa lewa komora – Jacek Kołcz 485
37.1. Definicja i rys historyczny 485
37.2. Anatomia 485
37.3. Warianty wady 486
37.4. Objawy i wskazania do leczenia operacyjnego 487
37.5. Leczenie operacyjne 487
37.6. Wyniki leczenia 490
Piśmiennictwo 490
38. Skorygowane przełożenie wielkich pni tętniczych – Jacek Kołcz 491
38.1. Definicja i epidemiologia 491
38.2. Anatomia 491
38.3. Patofizjologia 493
38.4. Objawy 493
38.5. Diagnostyka 493
38.6. Leczenie operacyjne 495
38.7. Okres pooperacyjny i wyniki leczenia 497
Piśmiennictwo 498
39. Chirurgia wad lewego ujścia żylnego – Roman Przybylski, Maciej Bochenek, Piotr Mazur 499
39.1. Wstęp i rys historyczny 499
39.2. Anatomia prawidłowa 500
39.3. Embriologia zastawki mitralnej 502
39.4. Patologia wad wrodzonych zastawki mitralnej 503
39.5. Patofizjologia, objawy i wskazania do leczenia 506
39.6. Diagnostyka wad zastawki mitralnej 507
39.7. Leczenie farmakologiczne oraz przygotowanie i wskazania do operacji 508
39.8. Leczenie operacyjne 509
39.9. Wyniki leczenia chirurgicznego 515
Piśmiennictwo 515
40. Chirurgia wad lewego ujścia tętniczego – Ireneusz Haponiuk 519
40.1. Wstęp 519
40.2. Zwężenie zastawki aortalnej 519
40.3. Zwężenie podzastawkowe drogi wypływu lewej komory 527
40.4. Nadzastawkowe zwężenie aortalne 529
Piśmiennictwo 532
41. Chirurgia zastawki aortalnej – Marek Jasiński 535
41.1. Stenoza zastawki aortalnej 535
41.2. Wymiana zastawki aortalnej 535
41.3. Powikłania 538
41.4. Reoperacje 539
41.5. Niedomykalność zastawki aortalnej 539
41.6. Naprawa zastawki aortalnej 539
Piśmiennictwo 542
42. Zespoły heterotaksji – Zbigniew Kordon, Andrzej Rudziński 543
42.1. Definicja i rys historyczny 543
42.2. Częstość występowania i etiopatogeneza 545
42.3. Wady układu krążenia w zespołach heterotaksji 546
42.4. Objawy i zasady postępowania diagnostycznego 549
42.5. Leczenie 555
Piśmiennictwo 562
43. Zespół niedorozwoju lewego serca – Tomasz Mroczek 565
43.1. Wstęp 565
43.2. Leczenie chirurgiczne 570
43.3. Postępowanie okołooperacyjne 585
43.4. Czynniki ryzyka leczenia operacyjnego 586
Piśmiennictwo 588
44. Serce jednokomorowe jako problem kliniczny – Jacek Kołcz 593
44.1. Rys historyczny 593
44.2. Definicje i mianownictwo 595
44.3. Epidemiologia 596
44.4. Historia naturalna 597
44.5. Wybrane aspekty ewolucyjne i embriologiczne 597
44.6. Wybrane aspekty morfologiczne serca jednokomorowego 598
44.7. Rozwój idei etapowego leczenia wad o typie serca jednokomorowego 599
44.8. Zarys problematyki etapowego leczenia pacjentów z sercem jednokomorowym 601
44.9. Atrezja zastawki trójdzielnej 615
44.10. Dwunapływowa komora lewa 619
Piśmiennictwo 620
45. Nieprawidłowości naczyń wieńcowych – Tomasz Mroczek 625
45.1. Wstęp 625
45.2. Wady odejścia tętnic wieńcowych od tętnicy płucnej 627
45.3. Przetoki wieńcowe 631
45.4. Wady odejścia tętnic wieńcowych od aorty 632
45.5. Nabyte wady naczyń wieńcowych 634
45.6. Choroba Kawasakiego 634
Piśmiennictwo 635
46. Zwężenie zastawki tętnicy płucnej – Jacek Kusa, Dariusz Pypłacz 637
46.1. Wstęp i rys historyczny 637
46.2. Embriologia i anatomia 638
46.3. Klasyfikacja 638
46.4. Naturalny przebieg wady 639
46.5. Objawy i wskazania do leczenia klinicznego 640
46.6. Leczenie niechirurgiczne – przezskórna plastyka balonowa 642
46.7. Leczenie chirurgiczne 644
Piśmiennictwo 647
47. Atrezja tętnicy płucnej bez ubytku międzykomorowego – Dariusz Pypłacz, Jacek Kusa, Aleksandra Morka 649
47.1. Wstęp i rys historyczny 649
47.2. Anatomia 650
47.3. Klasyfikacja i naturalny przebieg wady 651
47.4. Objawy i wskazania do leczenia klinicznego 652
47.5. Leczenie niechirurgiczne 654
47.6. Leczenie chirurgiczne 655
47.7. Przezskórne udrożnienie zastawki tętnicy płucnej 660
Piśmiennictwo 661
48. Pierścienie naczyniowe – Janusz H. Skalski 665
48.1. Wstęp 665
48.2. Rys historyczny 666
48.3. Anatomia 666
48.4. Embriologia 668
48.5. Objawy i rozpoznanie 668
48.6. Leczenie operacyjne 670
Piśmiennictwo 674
49. Anomalia Ebsteina – Jacek Pająk 677
49.1. Wstęp 677
49.2. Rys historyczny 677
49.3. Embriologia 678
49.4. Morfologia 679
49.5. Wady towarzyszące 680
49.6. Patofizjologia i objawy kliniczne 681
49.7. Systematyka 683
49.8. Zakres zaburzeń w anomalii Ebsteina 684
49.9. Leczenie operacyjne 684
Piśmiennictwo 687
50. Wrodzony tętniak zatoki Valsalvy – Jacek Kołcz 689
50.1. Definicja 689
50.2. Epidemiologia 689
50.3. Embriologia 689
50.4. Anatomia 690
50.5. Wady towarzyszące 691
50.6. Patofizjologia 691
50.7. Objawy kliniczne 691
50.8. Leczenie 692
Piśmiennictwo 692
51. Tunel aorta–lewa komora – Tomasz Mroczek 693
51.1. Wstęp 693
51.2. Anatomia 693
51.3. Objawy 694
51.4. Leczenie operacyjne 695
Piśmiennictwo 696
52. Przetoki naczyniowe – Janusz H. Skalski 697
52.1. Wstęp 697
52.2. Przetoki tętniczo-żylne 700
Piśmiennictwo 704
Indeks nazwisk 707
Skorowidz 711
