Polska na tle historycznych podziałów przestrzeni europejskiej oraz współczesnych przemian gospodarczych, społecznych i politycznych
W demonstrowanej książce Janusz Hryniewicz pogłębia i konkretyzuje analizy zawarte w swej wcześniejszej pracy Polityczny i kulturowy kontekst rozwoju gospodarczego (Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004), której publikacja odbiła się znacznym echem w środowisku socjologów, ekonomistów i historyków. W szczególności uznanie zdobyła jego teza o trwałości kultury folwarcznej w Polsce i jej negatywnych konsekwencjach dla rozwoju gospodarczego kraju.
W prezentowanym dziele pojawia się też wiele nowych pytań. Najważniejsze z nich dotyczą dynamiki integracji europejskiej i kształtowania się europejskiej polityki przemysłowej, szans budowy gospodarki opartej na wiedzy, konsekwencji postępu procesów globalizacji dla Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Autor sporo miejsca poświęca też dyskusji problemu związków między systemem politycznym a rozwojem gospodarczym. Wreszcie – i to jest novum tego typu analiz – stawia pytania o wpływ polityki praw człowieka i wielokulturowości na funkcjonowanie współczesnych społeczeństw i państw.
Można mieć krytyczny stosunek do niektórych tez dzieła Hryniewicza i sposobu ich uzasadnienia, ale pisze on o sprawach bardzo ważnych i są to myśli wielce inspirujące.
Prof. dr hab. Janusz Hryniewicz jest socjologiem, od 1992 r. pracuje w Centrum Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego (EUROREG), autor licznych artykułów i książek z zakresu stratyfikacji społecznej, socjologii ekonomicznej, rozwoju regionalnego i lokalnego, politologii i zarządzania.
Wprowadzenie: uzasadnienie wyboru problematyki 15
1. Intelektualna tradycja Europy
a współdziałanie zbiorowe 19
Wstęp 19
Sekularyzacja epistemologii 19
Kartezjanizm a nauki społeczne 29
Kartezjański ideał kulturowy a praktyka społeczna 34
Kartezjański ideał kulturowy a współdziałanie zbiorowe 39
Ograniczenia mocy sprawczej kartezjańskiego ideału
kulturowego dla współdziałania zbiorowego 43
Kartezjanizm a osobowość 45
Przyszłość kartezjańskiego ideału kulturowego.
Postmodernizm i druga modernizacja 50
Podsumowanie 57
2. Historyczne źródła polskiej kultury organizacyjnej
w kontekście europejskim 59
Metody analizy 59
Max Weber i religijne źródła kapitalizmu 60
Emile Durkheim a związek między instytucjami religijnymi
i zachowaniami społecznymi 69
Specyfika wschodnioeuropejskiego kompleksu
gospodarczego 73
Rozwój i regres społeczno-gospodarczy ziem polskich
w perspektywie procesów długiego trwania,
do 1795 roku 78
Epoka rozbiorowa a zjawiska zróżnicowania i trwałości polskiej
kultury gospodarczej 83
Epoka komunistyczna – rewitalizacja folwarcznego dziedzictwa
i wnioski co do trwałości prastarych archetypów 84
Kolektywizm rodzinno-koleżeński
a zachowania współczesnych Polaków 87
Kolektywizm i indywidualizm etyczny 87
Grupy rodzinno-koleżeńskie 88
Grupy rodzinno-koleżeńskie a współdziałanie zbiorowe 91
Postawy ekonomiczne 92
Postawy moralne 93
Postawy wobec innych obywateli 93
Orientacje osobowościowe w sferze poznawczej
i emocjonalnej 94
Przesłanki długofalowej trwałości strukturalizacji
koleżeńsko-rodzinnej i jej wpływu na zachowania
społeczne 96
Współczesne manifestacje procesów długiego trwania
w Europie. Katolicy–protestanci, wschód–zachód
i północ–południe 97
Europa katolicka i protestancka – tendencje ujednolicające
i trwałość różnic 97
Północ–południe 105
Wschód–zachód 107
Podsumowanie 110
3. Gospodarka oparta na wiedzy. Dynamika wzrostu
i przesłanki kryzysu oraz miejsce Polski
w tych procesach 112
Deindustrializacja. Wstęp do budowy nowej gospodarki 112
Osobliwości gospodarki opartej na wiedzy 113
Dynamiczny rozwój nowej gospodarki 118
Sfera B + R 119
Technologie informacyjno-komunikacyjne 119
Biotechnologia 121
Nanotechnologie 122
Bankowość inwestycyjna 123
Technologie związane z ochroną środowiska
przyrodniczego 125
Dynamika wzrostu nowej gospodarki na tle dynamiki rewolucji
przemysłowej 129
Tradycyjne potrzeby nowej gospodarki
i światowy system finansowy 131
Nowa gospodarka i klasyczny kryzys 134
Miejsce Polski w globalnej gospodarce opartej na wiedzy 137
Strategie rozwojowe – dotychczasowe doświadczenia 137
Związek sfery B + R z rozwojem gospodarczym
– metody pomiaru 138
Od czego zależy efektywne wspieranie rozwoju
gospodarczego przez sferę B + R? 141
Polska sfera B + R – strukturalne i kulturowe przesłanki
relatywnego regresu 148
Rekomendacje 153
Podsumowanie 155
4. Zmiany struktury społeczno-zawodowej, identyfikacji
klasowych oraz pozycji w procesie pracy towarzyszące
deindustrializacji i tworzeniu się gospodarki opartej
na wiedzy 157
Wstęp, pytania badawcze 157
Gospodarka oparta na wiedzy a struktura
społeczno-zawodowa 159
Identyfikacje klasowe 163
Zmiany środowiska pracy 165
Podsumowanie 168
5. O potrzebie wspólnej europejskiej polityki
przemysłowej 170
Polityka przemysłowa a polityka gospodarcza 170
Nowy światowy podział pracy i jego następstwa
dla europejskiego rynku pracy 172
Nowe spojrzenie na rachunek korzyści i kosztów offshoringu
w USA i Europie 176
Reakcje rządów, opinii publicznej i instytucji europejskich
na zbyt szybką deindustrializację 179
Prawdopodobne następstwa realizacji narodowych strategii
obrony przemysłowych miejsc pracy 182
Wspólna europejska polityka przemysłowa. Misja i strategiczne
obszary aktywności 186
Wspólna polityka przemysłowa w kontekście
europejskiego rynku przemysłowego 192
Przewidywane korzyści z wdrożenia wspólnej europejskiej
polityki przemysłowej 196
Podsumowanie 198
6. Centrum–peryferie. Stara teoria w nowych czasach 199
Wstęp 199
Teoria centrum–peryferie 199
Hipotezy 204
Deindustrializacja i „fabryki świata”. Procesy i wyroby centralne
oraz peryferyjne 205
Geopolityczne następstwa procesów deindustrializacji
i reindustrializacji 207
Światowy system finansowy 209
Geopolityczne następstwa funkcjonowania
rynków finansowych 211
Światowy system finansowy a nowe procesy centralne
i produkty wiodące 215
Bezpośrednie korzyści i straty z uczestnictwa
w międzynarodowych stosunkach gospodarczych 218
Dopasowanie teorii centrum–peryferie do globalnej gospodarki
opartej na wiedzy 220
Podsumowanie 223
7. Światowe przywództwo USA i pozycja Europy Wschodniej.
Diagnoza i prognoza 225
Wstęp 225
Sposoby interpretacji pozycji hegemona globalizacji 225
Źródła mocy geopolitycznej: gospodarka, struktura, sieć 226
Pax Britannica i Pax Americana oraz wnioski służące określeniu
gospodarczych źródeł mocy geopolitycznej 231
Przewidywane tendencje 241
Dwie metody stawania się potęgi geopolitycznej 244
Miejsce Europy Wschodniej w Pax Americana
a interes narodowy i globalny USA 247
Zasoby energetyczne a geopolityka w Pax Americana 251
Podsumowanie 259
8. Interakcje gospodarki i polityki w państwach Europy
Środkowo-Wschodniej. Ideologie partyjne i korporatyzm
a strategie gospodarcze 260
Wstęp 260
Klasyfikacje ideologiczne partii politycznych
i wykorzystane bazy danych 261
Różnice ideologiczne a strategie gospodarcze w państwach
demokratycznych 261
Metodologiczny status partisan theory oraz sposób jej dalszego
wykorzystania jako teorii reprezentacji zbiorowych
interesów ekonomicznych przez partie i ich rządy 266
Różnice ideologiczne a strategie gospodarcze w państwach
demokratycznych Europy Środkowo-Wschodniej
w świetle partisan theory oraz hipoteza 1 271
Partie polityczne a zaawansowanie reform gospodarczych
oraz hipotezy 2. i 3 275
Korporatyzm 276
Znaczenie związków zawodowych we współczesnym
korporatyzmie oraz hipotezy 4. i 5 279
Czy różnice ideologiczne rządów współwystępują
z różnymi wskaźnikami stanu gospodarki?
(weryfikacja hipotezy 1.) 281
Partie polityczne a zaawansowanie
reform gospodarczych (weryfikacja hipotez 2. i 3.) 282
Potencjalna moc związków zawodowych a zaawansowanie
reform gospodarczych (weryfikacja hipotezy 4.) 283
Korporatyzm, partie polityczne a polityka gospodarcza
(weryfikacja hipotezy 5.) 284
Podsumowanie 285
9. Prawa człowieka
w międzynarodowym kontekście kulturowym 287
Wstęp 287
Prawa człowieka jako element
międzynarodowego systemu prawnego 287
Równoważność kultur
a międzynarodowa praktyka polityczna 289
Prawa człowieka:
uniwersalizm czy partykularyzm kulturowy? 296
Prawa człowieka a Organizacja Narodów Zjednoczonych:
współczesne interpretacje i kontrowersje 301
Alternatywne definicje i regulacje praw człowieka 304
Prawa człowieka i wielokulturowość:
uniwersalizm spektakularny 306
Prawa człowieka w zróżnicowanym
kulturowo kontekście międzynarodowym:
od suwerenności do współzależności 308
Podsumowanie 310
10. Polityka wielokulturowości. Zjawiska towarzyszące
i przesłanki niepowodzenia oraz wnioski dla Polski 312
Wstęp 312
Wielokulturowość jako polityka społeczna 312
Dualizm prawny. Wielokulturowość i prawa człowieka
w warunkach dużego dystansu kulturowego 314
Wielokulturowość a integracja społeczna 318
Wielokulturowość a samoizolacja i dyskryminacja 321
Zmiany obyczajowe i konwersje na islam 324
Przesłanki postaw antyimigranckich i wzrost popularności
skrajnych ruchów politycznych 327
Ekonomiczne aspekty migracji a dystans kulturowy 330
Zawodność etycznych i naukowych podstaw polityki
wielokulturowości 333
Fiasko polityki wielokulturowości a paradygmat równoważności
kultur 336
Wnioski dla Polski 340
Podsumowanie 343
11. Społeczeństwo ryzyka.
Teoria, model, analiza krytyczna 345
Wstęp 345
Teoria społeczeństwa ryzyka na tle innych podobnych
koncepcji 345
Model społeczeństwa ryzyka 351
Przykłady pokazujące, że wiedza naukowa nie zawsze daje
dobre podstawy do przewidywania zagrożeń towarzyszących
globalnej gospodarce opartej na wiedzy i bywa dość
zawodnym zapleczem decyzyjnym dla rządów i ludzi 356
Na czym polega uzależnienie nauki od sił rynkowych i jak się
to ma do wzrostu zagrożeń? (weryfikacja pierwszej cechy
społeczeństwa ryzyka) 360
Czy w społeczeństwie ryzyka obserwujemy większy nacisk
na zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa i czy towarzyszy
temu większy nacisk opinii publicznej i rządów
na przewidywanie zagrożeń? (weryfikacja drugiej i trzeciej
cechy społeczeństwa ryzyka) 361
Czy w społeczeństwie ryzyka psychiczny komfort życia ludności
jest relatywnie mniejszy niż w społeczeństwie
przemysłowym? (weryfikacja czwartej cechy
społeczeństwa ryzyka) 363
Czy społeczeństwu ryzyka towarzyszą wzrost cierpienia
psychicznego i relatywnie większe współczynniki
samobójstw? (weryfikacja piątej cechy społeczeństwa
ryzyka) 371
Podsumowanie 373
12. Gospodarka i osobowość
w epoce przełomu postindustrialnego 375
Wstęp 375
Kultura, gospodarka, osobowość 375
Gospodarcze uwarunkowania kształtowania się osobowości
w epoce kapitalizmu przemysłowego 378
Na czym polegają zmiany związane z tworzeniem się gospodarki
opartej na wiedzy (nowej gospodarki) i jak zmieniają się role
pracownicze? 382
Czy wraz z przemianami gospodarczymi i społecznymi następują
zmiany osobowościowe? 383
Czy postindustrialnym zmianom ekonomicznym i społecznym
towarzyszy wzrost napięć psychicznych? 387
Na czym polega osobowość neurotyczna nowych czasów? 388
Podsumowanie 391
13. Nierówności dochodów
a rozwój gospodarczy w państwach OECD 392
Wstęp 392
Nierówności dochodów a rozwój gospodarczy.
Podejścia ekonomiczno-funkcjonalne i egalitarne 393
Czy w tych państwach OECD oraz w najbogatszych państwach
świata, w których istnieje większa produktywność, mamy
do czynienia z większymi nierównościami dochodów?
(weryfikacja hipotezy 1.) 400
Czy wraz z postępem globalizacji w najbogatszych państwach
świata oraz w państwach OECD i UE rosną
nierówności dochodów? (weryfikacja hipotezy 2.) 401
Czy wraz z postępem gospodarki opartej na wiedzy rosną
nierówności dochodów? (weryfikacja hipotezy 3.) 403
Czy wzrostowa tendencja nierówności dochodów w ciągu
ostatnich kilkunastu lat współwystępuje ze wzrostową
tendencją produktywności w latach 1995–2008?
(weryfikacja hipotezy 4.) 408
Relacje między nierównościami dochodów a zachowaniami
społecznymi w świetle efektów weryfikacji hipotez 414
Podsumowanie 419
Aneks 421
14. Nierówności dochodów a koszt psychiczny w państwach
OECD oraz UE. W jaki sposób polityki rządów i globalizacja
przyczyniają się do zmniejszenia kosztu psychicznego
ludności? 423
Wstęp 423
Znaczenie nierówności dochodów
dla stanu psychicznego ludności 424
Koszt psychiczny 425
Nierówności dochodów
a koszt psychiczny przed kryzysem 2008 r. 427
Nierówności dochodów
a koszt psychiczny w pokryzysowej Europie 431
Czynniki przeciwdziałające wzrostowi kosztu psychicznego
z tytułu zwiększenia się nierówności dochodów 435
Podsumowanie 438
Aneks 440
15. Wschodnioeuropejskie kontestacje Zachodu
oraz ich empiryczna weryfikacja. Prusy, Rosja, Polska 445
Wstęp 445
Europa Wschodnia wobec Europy Zachodniej 446
Spengler: Zachód, cywilizacja, upadek 447
Rosyjska – całościowa kontestacja Zachodu 450
Krytyka zachodniej epistemologii 452
Koncepcja wspólnoty 455
Ład instytucjonalny i rola prawa w społeczeństwie 457
Euroazjatyzm, rozbrat Rosji ze słowiańskością
i Europą? 459
Kontestacja Zachodu w Polsce 461
Empiryczna weryfikacja kontestacji Zachodu 466
Podsumowanie 474
Literatura cytowana 476
Wykaz rycin i tabel 508
