Religion und Philosophie in neuerer deutschsprachiger Literatur und Kunst
Człowiek nie może być szczęśliwy bez religii, twierdził Immanuel Kant. Przedstawiciele niemieckiego Oświecenia, epoki ratio, będącej okresem kryzysu religii, ale i jej odnowy, stawiają odważne pytania o istnienie i nieistnienie Boga, jego transcendentny bądź immanentny sposób istnienia, akcentują także pogłębiający się kryzys jego poznania. Poruszane przez niemieckich filozofów i teologów kwestie metafizyczne są w literaturze i sztuce nie tylko obecne, ale i twórczo przetwarzane. Dzieje się tak również w kolejnych stuleciach. Nierzadko tekst literacki staje się ilustracją podjętych na nowo poszukiwań miejsca chrześcijaństwa w kulturze Europy.
Pod koniec XVIII wieku, między innymi za sprawą filozofii krytycznej Kanta, pytanie o możliwości zastąpienia chrześcijańskiej wizji świata mitologią stawiają najwięksi poeci przełomu XVIII i XIX wieku – m.in. Goethe i Schiller. Pytanie o (nie)istnienie Boga zadaje Jean Paul Richter w słynnym fragmencie powieści Siebenkäs, tak zwanej Mowie umarłego Chrystusa ze szczytu kosmicznego gmachu o tym, że Boga nie ma. W prezentowanym tu tomie Czytelnik znajdzie dwie różne interpretacje tego fragmentu, świadczące o tym, jak niejednoznaczne mogą być literackie wizje. Nieco później w literaturze niemieckiej ponownie ożywają pytania o związki chrześcijaństwa z pogaństwem (czego przykładem jest omówione w tomie opowiadanie Undine Friedricha de la Motte Fouqué). W niemieckim romantyzmie przeżycie duchowe staje się przedmiotem opisu roszczącego sobie prawa do autentyczności, a więc wykraczającego poza domenę z założenia fikcjonalnej narracji literatury (o czym świadczą spisane przez Klemensa Brentano pasyjne wizje siostry Anny Katarzyny Emmerich). Zjawisko przekraczania granicy między immanencją a transcendencją w sztuce i literaturze powraca na przełomie XIX i XX wieku. Analiza związków duchowości z estetycznymi przesłankami ekspresjonizmu w twórczości literackiej i artystycznej Ludwiga Meidnera staje się wyzwaniem dla badacza literatury poszukującego odpowiednich metod. Również najnowsza literatura dostarcza fikcjonalnych opisów eksplorujących osobiste przeżycie jakim jest np. śmierć kliniczna, czyniąc ze stanu zawieszenia między życiem i śmiercią punkt wyjścia także refleksji teologicznej. Związki teologii z literaturą i szeroko pojętą religijnością zostały omówione w artykułach poświęconych twórczości niemieckich poetów-duchownych, Heinricha Federera, Petera Dörflera i Josepha Wittiga oraz ludowym kalendarzom wydawanym w II połowie XIX i na początku XX wieku na Warmii.
Na niniejszy tom składa się kilkanaście prac literaturoznawców polskich i zagranicznych, analizujących związki literatury niemieckojęzycznej z filozofią, religią oraz sztukami wizualnymi od początku XVIII wieku do współczesności. Wśród poetów i pisarzy, których twórczość została tu omówiona, znaleźli się J. W. Goethe, F. Schiller, Heinrich von Kleist, Christoph A. Tiedge, Maria Waser, Paula Grogger, Ruth Hoffmann, Paula von Preradović, Hugo Ball, Rudolf Pannwitz, a także pisarze współcześni: Dieter Wellershoff, Uwe Timm, Daniel Kehlmann, Sybille Lewitscharoff, Sten Nadolny, Patrick Roth, Urs Widmer.
Zebrane przykłady pokazują, że utwory literackie i dzieła sztuki, powstałe na przestrzeni ponad 200 lat, często wchodzą w dialog z dyskursami posługującymi się innym, „nieliterackim” instrumentarium. Dlatego mówienie o Bogu, bogach, nieśmiertelnej duszy i doświadczeniach religijnych oraz zacieranie granic między literaturą a sztuką, filozofią i religią wymagają od literaturoznawcy nie tylko sięgnięcia po oczywiste kategorie i metody literaturoznawcze, ale także po narzędzia właściwe innym dziedzinom wiedzy – religioznawstwu, psychologii, historii sztuki.
Czy można zatem mówić o „duchowości poetyckiej”, o „poetyckiej religijności”, ewoluujących na przestrzeni wieków? Być może Czytelnik, zainspirowany przemyśleniami autorów niniejszego tomu, także podejmie te pytania.
