Ryby kopalne
Podręcznik paleobiologii niższych kręgowców powstały na podstawie własnych badań ryb kopalnych oraz dzięki doświadczeniu z kilkunastu lat zajęć z paleozoologii kręgowców.
Pierwszy od półwiecza polski podręcznik w tej dziedzinie, prezentujący aktualny stan wiedzy na temat ewolucji wszystkich kręgowców z wyjątkiem czworonogów, ich systematyki, budowy oraz występowania skamieniałości. Wśród ośmiu rozdziałów tej książki znajdują się traktujące w sposób ogólny o budowie wczesnych kręgowców i najważniejszych wydarzeniach w ewolucji tych zwierząt oraz przedstawiające poszczególne grupy ryb. Rozdziały systematyczne składają się z części ogólnej, przeglądu systematycznego oraz omówienia skamieniałości danej grupy z Polski, a także ich występowania na świecie. Każdy rozdział zaopatrzono w liczne ryciny oraz spis najważniejszej literatury uzupełniającej, a w końcowej części książki podano obszerną bibliografię przedmiotu. W książce znajduje się też wkładka z kolorowymi fotografiami wybranych okazów.
Adresowany do studentów i nauczycieli kierunków przyrodniczych uniwersytetów, przede wszystkim biologii i geologii, a także uczelni politechnicznych i rolniczych mających zajęcia z paleozoologii kręgowców lub przedmioty uwzględniające w swoim programie wiadomości o kopalnych kręgowcach. Cenne źródło informacji o metodach rekonstrukcji paleontologicznych i przebiegu wczesnej ewolucji kręgowców dla wszystkich osób zainteresowanych przyrodoznawstwem oraz przyrodników amatorów.
Autorami kolejnych części podręcznika są wybitni znawcy i badacze poszczególnych grup ryb kopalnych związani obecnie lub wcześniej z Wydziałem Geologii Uniwersytetu Warszawskiego: Michał Ginter (głównie chrzęstnoszkieletowe), Małgorzata Bieńkowska-Wasiluk (
promieniopłetwe) oraz Piotr Szrek (plakodermy i mięśniopłetwe).
*********
Fossil Fish
A textbook on the paleobiology of vertebrates, presenting the current state of knowledge on the evolution of all vertebrates (apart from quadrupeds), their taxonomy, anatomy, and the prevalence of fossils. The book contains many drawn illustrations as well as colour photographs of selected specimens.
*********
Prof. Michał Ginter – profesor na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie prowadzi wykłady z paleozoologii kręgowców i mikropaleontologii. Przedmiotem jego specjalistycznych badań naukowych są rekiny paleozoiczne. Skamieniałości do badań uzyskiwał początkowo z Gór Świętokrzyskich i okolic Krakowa. Później, w celu poszerzenia materiału badawczego, uczestniczył w poszukiwaniach ryb kopalnych na Uralu, w Iranie i w Armenii oraz spędził wiele miesięcy, przeglądając XIX- i XX-wieczne kolekcje skamieniałości w USA i Wielkiej Brytanii. Autor lub współautor ponad 40 publikacji naukowych, w tym tomu 3D z serii "Handbook of Paleoichthyology", poświęconego uzębieniu kopalnych rekinów. Wykształcił kilkunastu magistrantów i czterech doktorantów, z których jeden jest dziekanem na uniwersytecie w Isfahanie, a drugi (Piotr Szrek) – współautorem niniejszej książki.
Dr Piotr Szrek – absolwent Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie zdobył również stopień doktora. Głównym tematem jego badań są
ryby pancerne z dewonu Gór Świętokrzyskich. Ich skamieniałości poszukuje i opisuje je od ponad 15 lat. Ostatnio zajmuje się również szerzej kręgowcami dewońskimi, także tymi, które wyszły na ląd. Autor 20 publikacji naukowych, uczestnik i współorganizator konferencji paleontologicznych. Prowadzi badania na Podolu, Łotwie, Litwie i w Iranie. Obecnie pracownik naukowy Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.
Dr Małgorzata Bieńkowska-Wasiluk – uzyskała stopień magistra i doktora na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie obecnie prowadzi zajęcia z rozpoznawania minerałów i skał, czytania map geologicznych, sedymentologii i paleontologii ryb promieniopłetwych. Zajmuje się rybami promieniopłetwymi z trzeciorzędu – oligocenu (sprzed około 30 mln lat) z Karpat, głównie z Pogórza Przemyskiego i Dynowskiego oraz z Beskidu Niskiego, a ostatnio także rybami z trzeciorzędu Antarktyki. Badania i poszukiwania skamieniałości prowadzi od ponad 15 lat. Zajmuje się stanem zachowania ryb, ich taksonomią i rozprzestrzenieniem w przeszłości. Autorka kilku publikacji naukowych, kilkunastu wystąpień konferencyjnych i współorganizatorka międzynarodowej konferencji paleontologicznej.
Wprowadzenie 7
1. Szkielet kręgowców – wiadomości ogólne [Michał Ginter] 11
1.1. Elementy składowe szkieletu kręgowców 11
1.2. Tkanki budujące szkielet 16
1.3. Pochodzenie szkieletu kręgowców 21
2. Pokrewieństwo i systematyka kręgowców [Michał Ginter] 24
2.1. Najbliżsi krewni kręgowców 24
2.2. Założenia systematyki kręgowców 30
CZĘŚĆ I 35
3. Bezszczękowce (bezżuchwowce, „Agnatha”) [Michał Ginter, Piotr Szrek] 37
3.1. Gromada PETROMYZONTOMORPHI – minogi 37
3.1.1. Wiadomości ogólne 37
3.1.2. Pokrewieństwa i zróżnicowanie minogów 39
3.2. Gromada ANASPIDA – anaspidy 40
3.2.1. Wiadomości ogólne 40
3.2.2. Pokrewieństwa i zróżnicowanie anaspidów 42
3.3. Gromada THELODONTI – telodonty 43
3.3.1. Wiadomości ogólne 43
3.3.2. Pokrewieństwa i zróżnicowanie telodontów 46
3.3.3. Telodonty w Polsce 48
3.4. Gromada PTERASPIDOMORPHI – pteraspidomorfy 49
3.4.1. Wiadomości ogólne 49
3.4.2. Przegląd systematyczny Pteraspidomorphi 50
Podgromada ASTRASPIDA – astraspidy 50
Podgromada ARANDASPIDA – arandaspidy 50
Podgromada HETEROSTRACI – heterostraki,
innopancerne 52
3.4.3. Pteraspidomorphi w Polsce (patrz 3.7.3) 56
3.5. Gromada GALEASPIDA – galeaspidy 56
3.6. Gromada PITURIASPIDA – pituriaspidy 57
3.7. Gromada OSTEOSTRACI – osteostraki,
kostnopancerne 58
3.7.1. Wiadomości ogólne 58
3.7.2. Przegląd systematyczny osteostraków 61
3.7.3. Bezszczękowce pancerne w Polsce i na Podolu
62
CZĘŚĆ II 65
4. Nadgromada GNATHOSTOMATA – szczękowce. Informacje wstępne [Michał Ginter] 67
5. Gromada PLACODERMI – ryby pancerne, tarczowce, plakodermy [Piotr Szrek] 72
5.1. Wiadomości ogólne 72
5.2. Przegląd systematyczny ryb pancernych 80
5.3. Ryby pancerne w Polsce 91
6. Gromada CHONDRICHTHYES – chrzęstnoszkieletowe [Michał Ginter] 94
6.1. Podgromada ELASMOBRANCHII – spodouste 95
6.1.1. Wiadomości ogólne 95
6.1.2. Przegląd systematyczny spodoustych 111
6.1.3. Kopalne spodouste w Polsce 147
6.2. Podgromada EUCHONDROCEPHALI – chrzęstnogłowe 153
6.2.1. Wiadomości ogólne 153
6.2.2. Przegląd systematyczny chrzęstnogłowych 154
6.2.3. Kopalne chrzęstnogłowe w Polsce 172
7. Gromada ACANTHODII – akantody, fałdopłetwe [Michał Ginter] 175
7.1. Wiadomości ogólne 175
7.2. Przegląd systematyczny fałdopłetwych 181
7.3. Kopalne fałdopłetwe w Polsce 183
8. Gromada OSTEICHTHYES – kostnoszkieletowe 185
8.1. Podgromada ACTINOPTERYGII – promieniopłetwe
[Małgorzata Bieńkowska-Wasiluk] 190
8.1.1. Wiadomości ogólne 190
8.1.2. Przegląd systematyczny promieniopłetwych
199
8.1.3. Kopalne promieniopłetwe w Polsce 274
8.2. Podgromada SARCOPTERYGII – mięśniopłetwe [Piotr
Szrek] 276
8.2.1. Wiadomości ogólne 276
8.2.2. Przegląd systematyczny mięśniopłetwych 279
8.2.3. Wczesne Tetrapoda (czworonogi) i wyjście
kręgowców na ląd 293
8.2.4. Kopalne mięśniopłetwe w Polsce 298
Bibliografia 301
Źródła ilustracji 311
Indeks terminów anatomicznych 325
Indeks nazw rodzajowych i gatunkowych 332
Indeks wyższych jednostek systematycznych 340
Noty o autorach 346
